Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 102]

De eilanden van de geest
De aantrekkingskracht van de Zuidzee-eilanden op Melville, Stevenson en Gauguin

A Dream of Islands Voyages of Self-Discovery in the South Seas door Gavan Daws Uitgever: Norton & Company, f59,85

Gerrit Jan Zwier

In april 1768 ging de Franse ontdekkingsreiziger Louis de Bougainville voor anker in een baai van een groen tropisch eiland dat op geen enkele kaart voorkwam. Een plaag van ratten en kakkerlakken teisterde zijn schepen die stonken naar zweet, ruimwater en uitwerpselen. De bemanning werd door de inlanders op gastvrije, en vooral erotische wijze onthaald. In de tientallen kano's die de schepen omringden maakten naakte schoonheden uitnodigende gebaren naar de zeelui en de mannen van het eiland lieten er helemaal geen twijfel over bestaan dat die kennismaking vleselijk van aard moest zijn.

‘Ik vraag me af,’ zo noteerde Bougainville in zijn logboek, ‘hoe ik bij een dergelijk schouwspel 400 jonge zeelieden, die in geen halfjaar een vrouw hebben gezien, in het gareel moet houden’. De een na de ander slipte de volgende dagen van boord, werd aan land door de mannen nieuwsgierig betast en door de vrouwen vertroeteld en probeerde, onder het toekijkend oog van een soms wel 50 man sterk publiek, het liefdesspel te bedrijven.

Tahiti, want zo heette het eiland, was in de ogen van een andere opvarende, de bioloog Philibert Commerson, een utopische wereld: ‘De Tahitianen leefden in nauwe harmonie met de natuur. Hun leiders waren meer gezinshoofden dan hardvochtige koningen en de mensen leefden er zonder strijd, noden, vooroordelen en zonde. Liefde was de naam van hun enige god; elke dag was aan haar gewijd, het hele eiland was haar tempel, alle vrouwen waren haar idolen en alle mannen haar aanbidders’.

In het Europa van de achttiende eeuw werden Tahiti en de Zuidzee een en hetzelfde begrip - het symbool voor de bevrijding van spanningen waaronder men in het westen gebukt ging, voor een natuurlijke levenswijze, voor vrijheid en genot. De kritiek op de westerse beschaving, alle onvoldaanheid en onbehagen, kwamen in het ideaalbeeld van de ‘nobele wilde’, wiens naaktheid en gratie een innerlijke schoonheid weerspiegelde, tot uitdrukking. Een kritiek die de Europese civilisatie veroordeelde als een dwangbuis die een verminkende invloed op de mensen had en de geschiedenis der mensheid zag als een degeneratie vanaf een paradijselijk begin. De beschaving werd gezien als iets kunstmatigs, een ontkenning van het oorspronkelijke en natuurlijke in de mens. De Stille Oceaan was niet alleen een geografische aanduiding - een rijk van eilanden - maar ook een woord vol nostalgie - een droom van eilanden.

Deze nostalgie, dit eeuwige heimwee naar het paradijs, dat geprojecteerd werd op het Zuidzeegebied, bestond in het westen naast een economische en exploiterende houding tegenover de nieuw ontsloten wereld van eilanden en haar bevolking. Een dualisme dat de historicus Baudet kenmerkend acht voor de relatie van de westerse tot de niet-westerse wereld (H. Baudet, Het paradijs op aarde). Niet iedereen was er na de reizen van Cook en Bougainville van overtuigd dat de wilden het westen een wijze les te leren hadden. Sceptici wezen erop dat de Polynesiërs dieven van het ergste soort waren (de naakte gratiën die aan boord van de schoeners klommen staken soms vlug een schroef of spijker in hun schede - ijzer was in de Zuidzee opeens een felbegeerd artikel - en doken dan weer overboord). Voorts dat kannibalisme, koppensnellen, kindermoord en het brengen van mensenoffers wijdverbreid waren, dat de vrouwen vaak een vreselijke lucht verspreidden, doordat de kokosnootolie waarmee ze hun huid inwreven door de zonneschijn ranzig werd en doordat ze de borst gaven aan biggetjes en elkaars luizen consumeerden. Het was dan ook niet de kop van de scepticus maar die van de dromer die op het strand of in een koraaltuin door nobele wilden gesneld werd.

De ondertitel van Daws' boek luidt: Voyages of Self-Discovery in the South Seas. In zijn weergave van het leven van vijf opvallende persoonlijkheden - de zendeling John Williams, de politieke avonturier Walter Murray Gibson, de schrijvers Herman Melville en Robert Louis Stevenson en de schilder Paul Gauguin - waren het de ervaringen in de Zuidzee die hun levensloop op beslissende wijze beïnvloedden. Onder de Zuidzee moet dan vooral Polynesië (onder andere Hawaii, Tahiti, Samoa, Tonga en de Marquises) worden verstaan, ‘waar de trek van de oceaan het sterkst gevoeld wordt, wég van de continenten en de beschaving, naar ongedwongenheid, wellust, de warmte en schoonheid van plaatsen en mensen.’

‘Eminente Victorianen’, noemt Daws zijn vijf hoofdpersonen. Zij allen behoorden tot de negentiende eeuw en in hun denkwereld wordt de verscheidenheid aan visies op de Zuidzee zichtbaar.

Opgegeten

Robert Louis Stevenson

Het motief voor John Williams om Engeland te verlaten was om in de Stille Oceaan zoveel mogelijk zielen voor het koninkrijk gods te redden. Toen hij in 1818 op Raiatea (een eilandje ten westen van Tahiti) arriveerde, slaakte hij allerminst kreten van verwondering over de schoonheid van het landschap en de fysieke adel van de wilden. Als zendeling van de London Missionary Society stond het voor hem vast welke partij de andere iets waardevols te leren had. De eerste maanden stak hij al zijn energie in het bouwen van een reusachtig groot huis, want hij was niet naar de andere kant van de aardbol gekomen ‘om zich te laten afzakken naar het niveau van barbaren maar om de heidenen te beschaven’. Daartoe werd de verspreid wonende bevolking aangemoedigd zich rond William's woning te vestigen en om regelmatig te leven, te werken en ter kerke te gaan. In de nieuwe nederzetting werd voor iedereen zichtbaar een grote klok geïnstalleerd.

Raiatea bleek echter al spoedig te klein voor de grootse plannen van de LMS-zendeling. Zijn droom was een schip onder zijn voeten te hebben om het evangelie op grootschalige en efficiënte wijze naar nog nietbekeerde eilanden in Polynesië en Melanesië uit te dragen. Het geringe enthousiasme van zijn superieuren in Londen beantwoordde Williams met het eigenhandig bouwen van een 70 ton wegende schoener. Alles, van blaasbalg tot touw, werd door hem-

[p. 103]

zelf gefabriceerd; als door een tweede Robinson Crusoë werden inlandse grondstoffen als kokosnoten en bast op vindingrijke wijze voor de scheepsbouw aangewend. Met dit schip, de Messenger of Peace, legde Williams duizenden mijlen af en bereikte zelfs Samoa, waar de inboorlingen diep onder de indruk raakten van de verhalen die de gekerstende hoofdmannen, die met het schip meevoeren, over de redding van hun ziel afstaken. Hierna zeilde hij verder naar de einder, naar de rand van de kaart. Bij zijn landing, in 1839, op een eiland van de Nieuwe Hebriden werd hij samen met een jonge collega op het strand doodgeknuppeld en kort daarna opgegeten.

Het doel dat de Amerikaan Walter Murray Gibson zich in het leven gesteld had was om macht en rijkdom te verwerven. Aangezien zijn komaf en prestaties weinig bijdroegen om dit doel te realiseren, hing alles van zijn retorische gaven en het welslagen van politieke intriges af. Na een kleurrijke carrière, die hem van vorstenhoven in Sumatra en de gevangenis Weltevreden bij Batavia, via de Mormonen in Utah bij een Mormoonse gemeenschap op Hawaii bracht, schopte Gibson het in 1882 tot premier en minister van buitenlandse zaken in een kabinet onder de koning van Hawaii Kalakaua. Zijn benoeming had hij niet te danken aan de Amerikaanse planters en kooplieden maar aan de inlandse bevolking die hij in woord en geschrift het hof maakte. Gibson en zijn koning droomden van een Hawaiiaans imperium en deden, onder het wantrouwige oog van de grootmachten, enige onhandige pogingen andere eilanden in hun invloedssfeer te brengen. In 1887 werd de eerste minister evenwel door een opstand van blanken afgezet en verbannen. Nu zijn droom van macht voorbij was en hij geen imperium van bruine onderdanen meer kon leiden, vloeide het leven uit hem weg en binnen een jaar na zijn verbanning stierf Gibson te San Francisco.

Melville

Na vier jaar aan boord van walvisvaarders in de Zuidzee rondgezworven te hebben en nadat hij een tijd lang tussen inboorlingen op de Marquises geleefd had, stapte de 25-jarige Herman Melville in 1844 te Boston aan wal. De man die beroemd zou worden door zijn eerste twee boeken (Typee, Omoo), die een romantisch beeld gaven van het leven in de Stille Oceaan, en die bekend zou blijven als de man die onder kannibalen had vertoefd, zou nooit meer een stap in een koraaltuin zetten. Robert Louis Stevenson, die bij zijn komst in Polynesische wateren in 1889 al wereldberoemd was door zijn Dr. Jekyll and Mr. Hyde, zocht de Zuidzee in de eerste plaats om gezondheidsredenen op (hij had een tuberculeuze aanleg) en vestigde zich vervolgens definitief op Samoa. Melville zou in zijn verdere leven steeds meer afstand van zijn jeugdwerk nemen; Stevenson zou zich steeds meer betrokken gaan voelen bij Samoaanse politieke zaken, daar nog een boekje over schrijven, maar kon geen grote roman over de Zuidzee op papier krijgen. Voor dat laatste had Stevenson overigens ook weinig tijd meer. Hij moest met zijn reisbrieven het geld voor de hele familie, die bestond uit zijn vrouw, zijn moeder, en de twee getrouwde kinderen uit het eerste huwelijk van zijn vrouw verdienen, en overleed vijf jaar na zijn entree in de zuidelijke wateren, op 44-jarige leeftijd.

Daws beschrijft Melville als een man die voortaan zijn eigen innerlijk exploreerde en daar boeken over schreef. Hij ontdekte daar duistere dingen, ja, hij ontdekte de wilde in de eigen ziel. Melville was zèlf de figuur Ishmael, de verteller uit Moby-Dick, de ‘uitgestotene, de man met een wrok, de déclassé en onterfde wiens superieure gaven niet werden erkend en beloond’. Een man die zich gelukkig prees dat hij de Zuidzee achter zich had gelaten maar die het gezinsleven in het beschaafde Amerika ervoer als een gevangenisbestaan. Die het burgermansleven verafschuwde, wiens ene zoon door zelfmoord omkwam en van wie de andere, na een kortstondig en hulpeloos dwalen over zee en land, vóór zijn tijd stierf. Vergelijk daarmee Stevenson die op een exotisch eiland met strakke hand het familieleven leidde, geheel in de geest van zijn Schotse voorvaderen. Melvilles lezerspubliek en de kritiek namen het hem niet in dank af dat hij over andere wilden dan de Zuidzee-wilden was gaan schrijven. Zelfs Moby-Dick, waarin de bezeten kapitein Ahab met het uitvaagsel der aarde ten strijde trekt tegen een wit zeemonster, kon het succes van het zoetelijke Typee op geen stukken na evenaren.

Gauguin

Melville schreef ook gedichten en in sommige ervan identificeerde hij zich met de Portugese dichter Camoës die na een leven van verbanning en ellende in een pesthuis bezweek. Ook Jan Slauerhoff zag in Camoës een zielsgenoot van zichzelf. Op vele andere punten vertoont het werk van de Amerikaan en van de Nederlander grote overeenstemming wat thematiek en toon betreft. Slauerhoff schreef ooit over Moby-Dick dat dit ‘een der waarachtigste boeken over het zeemansleven was dat ooit geschreven werd’. Over de lichtwachter op het Chinese eilandje Ockseu dichtte Slauerhoff eens dat dit een baan is voor iemand ‘die niet meer deugt voor land noch zee’. Herman Melville sleet zijn leven tenslotte niet als vuurtorenwachter, maar als douanebeambte in een kustplaats.

Het hoofdstuk over Paul Gauguin hoort samen met dat over Williams en Melville tot de belangwekkendste in A Dream of Islands. Meer dan eens in zijn leven kwam Gauguin met een fabel van La Fontaine aanzetten over de broodmagere wolf die aan de rand van het woud afgunstig kijkt naar het behaaglijk leventje van een volgevreten hond, totdat hij ziet dat deze een band om zijn nek heeft. Toen de band om zijn eigen nek te zeer ging knellen, schoof Gauguin zijn gezin, baan en huis resoluut aan de kant en begon het bestaan van schilder-zwerver te leiden. Daws portretteert de Fransman als een egomaniak, niet tot liefde in staat, overtuigd van eigen genialiteit en met een perverse voorkeur voor Lolita's met bruine huidskleur. De burgerij van ‘la belle époque’ zag in hem slechts een onaangepaste en geloofde al lang niet meer dat cultuurvolken iets van natuurvolken te leren hadden.

Gauguins beeld van Tahiti vormde een vrijheidsdroom én een erotische droom. Voor hem waren de Tahitiaanse vrouwen ‘perfecte modellen, donkerogig, met volle lippen, met gezichten die niet getekend waren door de spanningen der beschaving, zo zoet en van een wellustige onschuld’. Na twee jaar Tahitie keerde hij in 1893 weer in Frankrijk terug. Zijn expositie van Zuidzeeschilderijen werd een fiasco. En in een Bretons dorpje sloegen vissers op hem en zijn gezelschap in, dat bestond uit grillig uitgedoste bohémiens en Gauguins maitresse van dertien met aapje, waarbij zijn onderbeen brak, dat nooit meer zou genezen. Voorts was hij slachtoffer van de Gallische ziekte geworden. In 1895 arriveerde hij als 47-jarige wederom op Tahiti en een paar jaar later liet hij zich op de Marquises neer. Nooit had het leven hem rijkelijk bedeeld; hij had wél succes bij kindvrouwtjes, die hij in de Zuidzee echter met lokale mannen moest delen, en zelfs een zelfmoordpoging liep op niets uit, toen het arsenicumpoeder dat hij had ingeslikt door zijn maag weer naar buiten werd gestuwd.

Behalve de geschiedenis van vijf mannen, vertelt het boek van Daws tussen de regels door ook de geschiedenis van de Zuidzee. Naast een scramble of Africa is er ook een scramble for the Pacific geweest. Daarnaast duiken in de verschillende biografische stukken nu en dan dezelfde personen en gebeurtenissen op, waardoor het boek enigszins het karakter van een raamvertelling krijgt.

De belangrijkste draad die door alle historiën heenloopt is evenwel de strijd die in hen allen werd gevoerd tussen de eigen waarden en die van de volken in de Zuidzee, tussen het ‘beschaafde’ en het ‘primitieve’, tussen thuisland en droomland.

HE WAS NOT THE MAN SHE HAD LOVED THAT EVENING IN BRIDGEPORT.....