Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 98]

Een schrijver doet het met zijn pen
De auteur, zijn kunstjes en het letterlievend publiek

Anton Korteweg

De laatste jaren is de publieke aandacht voor het boek aan het afglijden naar belangstelling voor de persoon van de schrijver. Het literaire interview is nog nooit zo populair geweest als nu. Ieder zich zelf respecterend stadje heeft één of meer literaire cafés. Over schrijvers die nog maar aan het begin van hun carrière staan, verschijnen verzamelbundels, beschouwingen en interviews. Iedere krant, ieder weekblad heeft zijn boekenbijlage, iedere boekhandel zijn middagen waarop één of meer auteurs komen signeren. Rondvaartboten pendelen langs literair interessante plekken in Amsterdam: ‘Op dit adres beminden Hugo Claus en Sylvia Kristel elkaar.’ Schrijversportretten worden uitgegeven en geëxposeerd. Je vraagt je bij al dit ‘literair gedoe in de marge’ af of het zo langzamerhand geen tijd wordt dat de kloof tussen publiek en schrijvers weer eens wordt verbreed. Tot beider heil.

De volgende passage uit ‘Onder de witte knop’, een verhaal uit de onlangs verschenen verhalenbundel De zaterdagsvliegers van Maarten 't Hart, is illustratief voor de houding ten opzichte van de media die bij onze populaire schrijvers aan het ontstaan is. Zij - in onderstaand citaat Jeroen Brouwers en een veelgeplaagde bioloog-auteur, die we in dit geval rustig mogen vereenzelvigen met de schrijver van Een vlucht regenwulpen - menen niet ten onrechte dat ze worden geterroriseerd door ‘ideeënloze bedenkertjes van (...) quasi-literair gedoe in de marge’. Maar ze zien geen kans aan dat schrikbewind te ontkomen. Misschien willen ze dat ook niet werkelijk.

‘Voortaan, dacht hij, citeer ik zodra de interviewer belt, een alinea uit Het verzonkene van Jeroen Brouwers: “Niet meer over mijn vloer wil ik de ideeënloze bedenkertjes van onbelangrijk tijdverslindend en mij krenkend quasi-literair gedoe in de marge dat mij van mijn werk afhoudt en dat dient tot verhuiskamering en gezelligmaking van de letteren, waar ik mij als een wolf met tanden als flessescherven tegen verzet, - het intellectuele armoedvolkje dat mij komt vragen mee te doen aan gezelsschapsspelletjes en andere kul.”

Ik ken het al uit mijn hoofd, dacht hij trots, maar, verdomme, hij doet wel mee aan een groot interview in de HP. Hoe kan dat? Toch heeft hij duizend maal meer karakter dan ik, zal iets heus niet opschrijven om zich er niet aan te houden, zoals ik zou doen. Waarom dan wel, morgen, een driedubbelinterview? Zo'n interview is toch ook “quasiliterair gedoe in de marge” dat hem van zijn werk afhoudt?’

Al die interviews, wordt dat inderdaad, en niet alleen voor de schrijver, niet een beetje te veel van het goede? Vroeger had je G.H. 's-Gravesande. Dat was een heer, een Haagse nog wel, en geen ‘ideeënloos bedenkertje’ dat programma's en bladen moet vullen met ‘quasi-literair gedoe in de marge’. Vóór hem was er de ene d'Oliveira die met de Tachtigers sprak, en na hem de andere d'Oliveira die, eveneens op basis van grondige kennis van het werk van de betrokkenen, met de kopstukken van de jaren vijftig over hun werk sprak. De interviews van deze laatste zijn mijns inziens nog steeds ongeëvenaard. Human interest is er nauwelijks bij.

J.M.A. Biesheuvel

Tegenwoordig verschijnt je eerste interview als je drie gedichten in Avenue of in één van de eenenzestig in Aarts' letterkundige almanak 1981 geregistreerde échte literaire tijdschriften hebt gepubliceerd, op z'n minst in het plaatselijk sufferdje. Eenenzestig tijdschriften, de Vlaamse niet meegerekend. Wie nog niets, althans geen bundel, in druk heeft gegeven, maar bij voorbeeld wel gelauwerd is met een Haags prijsje voor het beste onuitgegeven werk, krijgt een interview in een grote Haagse courant. Een hele bundel haalt, wanneer Dirkje Kuik er zich maar voor wil inzetten, een volle bladzijde in een kwaliteitskrant. Als je in je jongelingsjaren eens een onopgemerkt gebleven debuut hebt gepubliceerd en, na het als copywriter wel gezien te hebben, in je nieuwe leven met een bundel niet van talent gespeende sonnetten op de markt komt, is dat goed voor een bladzijde in een groot weekblad. Een voormalig zakenman die zich - het leven begint achter in de veertig - is gaan wijden aan de idealen uit zijn jeugd, te weten gedichten en verhalen schrijven, en deze idealen verwezenlijkt ziet in de verschijning van een bundeltje van zesendertig sonnetten, waarvan de bibliofiele uitgave is verzorgd door één van onze gerenommeerdste uitgevers en de commerciële editie is vervaardigd door de Erven Thomas Rap, mag het Hollands Dagboek in het Zaterdags Bijvoegsel van NRC Handelsblad schrijven. Zelfs het aardige versje van J.J.L. ten Kate:

Schoon ik U beter dichter wens,
gij blijft een respectabel mens

dat me in soortgelijke gevallen nog wel eens wil helpen, bood bij het lezen van genoemd dagboek geen uitkomst.

Van schrijven kun je, zelfs als je het maar een beetje doet en niets eens opvallend goed, beroemd worden en dat is, denk ik, een vrij recent verschijnsel. Er is nog nooit zoveel aandacht besteed aan de schrijver - niet aan zijn boeken, maar aan de schrijver als (mede)mens - als tegenwoordig. Die aandacht blijkt niet alleen uit de overstelpende hoeveelheid interviews (in twee weken tweemaal Kester Freriks en tweemaal Van Oorschot), maar ook uit de bloei van het literaire café.

Iedere stad die zich zelf respecteert heeft zo'n etablissement, van Etten tot Oosterbeek. Leiden heeft er sinds kort zelfs twee. Op dezelfde avond treedt daar in de ene gelegenheid Jan Siebelink op, in de andere Hubert Lampo. In die literaire cafés moeten schrijvers of dichters optreden, hoe dan ook en wie dan ook en tot welke prijs dan ook. Zo overkwam het mij dit voorjaar dat ik door een culturele instelling in de stad D. gevraagd werd aldaar mijn kunsten te vertonen. Het zou anderhalf uur moeten duren, inclusief muziek, en ik zou 350 gulden verdienen, exclusief reiskosten. Dit leek mij een bijna onbeschaamd voorstel. Per slot van rekening werk ik echt en verdien daarmee. Bovendien kan ik vrijwel m'n hele oeuvre in een uur ‘zeggen’, en dat te moeten aanhoren leek me

[p. 99]

te veel van het goede voor de samengestroomde dichtlievenden. Ik heb dan ook voorgesteld er vijfhonderd gulden van te maken, maar die dan wel te verdelen onder nog twee eveneens uit te nodigen collega's. Een gevarieerde avond voor nauwelijks meer geld is het geworden, voor wel dertig mensen van wie er zelfs enkelen weleens iets van één van ons drieën hadden gelezen.

Het hoort er kennelijk bij. Hoezeer bleek me onlangs, toen ik werd benaderd door een studentenvereniging in D.. Een ander D., wel te verstaan. Die wilde een dichtersavond organiseren. Maar men kende geen dichters. Of ik ze aan namen en adressen kon helpen, want het was natuurlijk weer eens kort dag. Dat heb ik niet gedaan. Wie zalig denkt te kunnen worden door de zoom van een kleed aan te raken, moet zelf maar de moeite nemen uit te zoeken welke kleden die macht bezitten.

Vooral eind augustus, begin september is het mis. Studentenverenigingen willen dan de indruk wekken, dat ook zij aan literatuur doen, teneinde aankomende eerstejaars aan te trekken. Donderdags bedenkt de dienstdoende organisator welke schrijver er de daaropvolgende maandagavond de eer te beurt valt als trekpleister te mogen fungeren. Hij kan dan diens adres niet vinden en belt 's avonds naar een aan een universiteit verbonden Neerlandicus, maar die heeft er geen zin in als adressenlijst te fungeren en verwijst de jeugdige literatuurliefhebber naar het Letterkundig Museum. Daar krijgt hij vrijdagmorgen tot zijn grote teleurstelling het telefoonnummer - voor een tijdig schriftelijk verzoek is het immers te laat - niet, wel het advies tot aanschaf van Aarts' Letterkundige Almanak over te gaan (nooit van gehoord), de eerstejaarsdagen in het vervolg tijdig te zien aankomen en onder het aanbieden van nederige excuses voor het late tijdstip en een hoog honorarium te trachten een naburige, zij het wat minder beroemde, schrijver te strikken, van wie vermoed wordt dat hij het nog leuk vindt ook.

Dat de persoon van de schrijver, wie hij ook is, meer en meer in het middelpunt van de belangstelling komt te staan, blijkt ook uit het toenemende aantal (aanzetten tot) biografieën. De Engelbewaarder kwam met biografische aanzetten van marginale auteurs als Sicco Roorda van Eysinga en Mary Dorna naast die van Carry van Bruggen en Frans Coenen, terwijl het onuitsprekelijke Bzzlletin ook de persoon van contemporaine schrijvers als 't Hart, Ferron en Komrij nadrukkelijk onder onze aandacht bracht. Nog nooit werd bij mijn weten een nog levende auteur die de vijfendertig nauwelijks gepasseerd is, verblijd met een lijvige verzamelbundel besprekingen en interviews, zoals dat onlangs prematuur Maarten 't Hart overkwam. Vroeger moest je daar dood voor zijn, of bezig zijn aan een hermetisch oeuvre als dat van Achterberg toen nog was. Verzamelde interviews met Heere Heeresma verschijnen binnenkort, evenals gebundelde beschouwingen over en interviews met F.B. Hotz, Gerrit Komrij en Marga Minco. Dag- en weekbladen publiceren meer dan ooit tekeningen, karikaturen en fotoportretten van schrijvers, het Letterkundig Museum exposeert ze, uitgevers geven ze verzameld uit.

Iedere krant, ieder weekblad heeft zijn boekenpagina's, -supplement, -bijdrage of -katern, tot het Reformatorisch Dagblad toe. Wie die maar bij benadering wil bijhouden, komt aan het lezen van de besproken boeken nooit meer toe. Ik vermoed dat voor veel mensen het lezen over boeken en schrijvers volledig de plaats heeft ingenomen van het lezen van literatuur, waar het toch allemaal om begonnen zou moeten zijn.

Hans van Straten pleitte in een recent ‘Dagboek van een lezer’ (De Tijd) voor het lezen van literatuur die zijn waarde al bewezen heeft, in plaats van te waaien met elke wind, en stelde: ‘Driekwart van wat er verschijnt zijn modieuze rotboeken (...). En bij al die boeken kun je je afvragen: hoeveel argeloze lezers hebben daaraan hun kostbare tijd gespendeerd? Te veel, ongetwijfeld, maar zeker zijn er nog veel meer lezers die hun kostbare tijd doorbrengen met het lezen over boeken en schrijvers die ze niet hebben gelezen en ook niet zullen lezen.

Voor de goede orde: tegen boekbesprekingen en andere zinvolle schriftelijke literaire informatie heb ik niets, zelfs al is het onderstaand versje van Laurillard erop van toepassing:

‘Heeft één der leden van de club
Zijn letterkundig ei gegeven,
Dan wordt door 't kaak'len van de rest,
Op schellen toon zijn lof verheven;
En legt nu elk om beurte een ei,
En kaak'len beurtlings al de vrinden,
Dan is - dat voelt ge - in heel de club
Geen enkel roemloos lid te vinden.’

Ik vrees alleen dat de grote hoeveelheid van met name persoonsgerichte informatie het lezen van literatuur in de weg gaat staan. Wie het één leest kan te zelfder tijd het ander niet lezen.

Dan zijn er nog de boekenmarkten en de boekhandels waar iedere schrijver van wat dan ook regelmatig mag signeren. ‘Wat wilt u dat ik erin schrijf?’ ‘Voor Marieke die het zo lang met me uithoudt.’ Niet zelden laat de auteur bij de boekhandel nog een stapeltje van zijn handtekening voorziene exemplaren achter, voor de liefhebber die helaas, helaas te laat is gekomen. Er zijn inmiddels verscheidene auteurs van wie een ongesigneerd exemplaar pas echt zeldzaam is.

U hebt al begrepen dat dit alles voor mij niet hoeft. Zonder trommels en trompetten zou het moeten. Schrijvers doen het met hun pen, uitgezonderd Biesheuvel, dat is toch bekend?

Gevaar

Het wordt tijd om nu eindelijk eens de vraag te beantwoorden wie er van al deze literaire informatie beter wordt. De gedegen boekbesprekingen, biografieën en op het werk gerichte interviews laat ik buiten beschouwing. Maar die die ontmoetingen van schrijvers met hun publiek, wat hebben schrijvers, publiek, uitgevers en boekverkopers er aan?

De schrijver is er misschien nog het meest bij gebaat. Hij verdient ten minste een aardig zakcentje aan zijn optreden, zijn ijdelheid wordt alleen al door het feit van de vererende uitnodiging gestreeld, er komt altijd wel een niet al te onnozele vraag die hem in staat stelt welbespraakt één van zijn stokpaardjes te berijden. Maar als hij goed van de tongriem is gesneden en toevallig zijn dag heeft, loopt hij het gevaar dat zijn toehoorders hém boeiender vinden dan zijn boeken. Dat nu lijkt me voor een echte schrijver werkelijk iets vreselijks. Er is overigens alleen maar aan dit gevaar te ontkomen door, zoals bij voorbeeld Kees Ouwens, Jeroen Brouwers en F.B. Hotz dat consequent doen, directe confrontaties met het schrijver-kijkend publiek uit de weg te gaan. Voor de meeste auteurs, vooral als ze nog niet gevestigd genoeg zijn - en dat zijn ze naar hun eigen mening nooit - is deze onthouding echter een al te zware opgave. Niettemin: de beginnende, nogal ongelezen schrijver heeft belang bij dat soort ontmoetingen, en het is de vraag of zij er verstandig aan doen ze te mijden. Gevestigde auteurs hebben ze niet (meer) nodig. Dat blijkt ook wel uit de lijst van schrijvers die bij de Stichting Schrijvers, School, Samenleving zijn aangesloten. Daarop figureren wel Ad den Besten, niet Maarten Biesheuvel; wel Martin Hartkamp, niet (meer) Maarten 't Hart; wel Anton Korteweg, niet Rutger Kopland; wel Loeka Wolf, niet Jan Wolkers. Zo wordt het voor SSS nooit iets, en kom je op school steeds terecht bij Cees Buddingh', nu Marga Minco is uitgetreden.

Dat literaire ontmoetingen echter zelfs betalend publiek trekken, is iets waar ik me altijd weer over verbaas. Vooral omdat dat publiek - daar ben ik van overtuigd - in de meeste gevallen grotendeels bestaat uit mensen die niets, of nauwelijks iets, van de betreffende schrijver hebben gelezen. Die mensen zouden er beter aan gedaan hebben hun tijd te besteden aan het lezen van het werk van de optredende auteur. Een niet eens zo strenge ballotage, toegepast op de aspirant-bezoekers van een letterkundig samenzijn, zou geen kwaad kunnen. ‘Noem vijf titels van Siebelink. Hoe heten de hoofdpersonen uit De herfst zal schitterend zijn? Wat heeft Siebelink vertaald en van wie?’

Dat lijkt me voldoende. ‘Weet u het niet? Dan terug naar huis en eerst gaan lezen. Over enkele weken bent u ongetwijfeld in de gelegenheid hier of in een naburige stad minder ontijdig de zoom van zijn kleed aan te raken.’ Ik ben ervan overtuigd dat optredende schrijvers aanzienlijk minder publiek zouden trekken als er van de belangstellenden ook maar enige kennis van hun werk bij wijze van visum zou worden vereist.

Degenen die wel bekend zijn met het werk van de schrijver die zich anders dan uit het door hem geschrevene wil laten kennen, hebben zij dan wél wat aan een interview van, zeg, Tom van Deel met Willem Brakman? Ik weet het niet, hoewel ik zowel Brakman als Van Deel - en de laatste niet alleen als literatuurkenner - bewonder. Zelf heb ik al heel wat van dergelijke bijeenkomsten, actief of passief, mogen bijwonen. Het kan zijn dat het te wijten is aan mijn oppervlakkigheid, maar ik kan me er bijna niets meer van herinneren. Alleen nog het optreden van de Zangeres zonder Naam in de Vondelkerk ter gelegenheid van de Revehuldiging, twaalf jaar geleden. En dat ik Brakman zulke diepzinnige dingen vond zeggen in een interview met Tom van Deel, vier maanden geleden. En dat Moonen steeds over Martha in plaats van over Maarten 't Hart sprak, drie maanden terug. Het menselijk geheugen is beperkt en alleen al om die reden doet men er beter aan meer te lezen, en

[p. 100]

vooral te herlezen, dan literaire bijeenkomsten te bezoeken.

Een pagina uit de catalogus van Antiquariaat Nieuw Gafpa te Doetinchem: handel in gesigneerde boeken

Schrijver, lezer, uitgever en boekhandel zijn veel meer gebaat bij een aanzienlijk lagere prijs van het boek. Weliswaar verwacht het Structuuronderzoek Boekenbranche dat kopers niet merkbaar zullen reageren op een prijsverlaging die kleiner is dan twintig procent. Geringe prijsverlagingen zullen dus waarschijnlijk de boekverkoop niet stimuleren. Maar mogelijk kan de invoering van een kruising tussen strippen- en kortingskaart uitkomst bieden. Iedere Nederlander tussen de zestien en eenentwintig jaar, of iedere CJP-kaartbezitter, ontvangt jaarlijks, op naam en van zijn pasfoto voorzien, een kaart met veertig strippen elk ter waarde van f2,50 van zijn boekhandel. Bij die boekhandel krijgt hij bij aankoop van ieder boek van een Nederlandse schrijver die tot de literatuur gerekend wordt - dat is, gemakshalve, een schrijver die voor zijn publikaties in aanmerking komt voor een additioneel honorarium van het Fonds voor de Letteren - een korting van maximaal vijfentwintig procent. Koopt hij een boek van dertig gulden, dan worden bij de gewenste vijfentwintig procent korting dus drie strippen afgestempeld, wil hij een boek van twintig gulden aanschaffen, dan kost hem dat vijftien gulden en twee strippen. Dit systeem heeft het voordeel, dat iedere Nederlandse schrijver er van kan profiteren en dat het de lezer vrij laat in zijn keuze. Bij een soort National Book League is dat niet het geval: de schrijver moet maar afwachten of zijn boek daarin komt (dat wordt dringen!) en derhalve is de lezer in zijn keuze beperkt. Bovendien kan de niet zo hoge korting juist de aanschaf van veel boeken stimuleren. Wie optimaal van zijn strippenkaart wenst te profiteren, moet hem immers helemaal gebruiken, en dus jaarlijks voor vierhonderd gulden aan boeken kopen, waarvan hij dan driehonderd gulden betaalt. Vier halen, drie betalen, daar komt het op neer.

Er zitten haken en ogen aan het plan, dat weet ik. Het belangrijkste probleem lijkt me: hoe ontvangt de boekhandel de niet-betaalde vijfentwintig procent?

Een mogelijke oplossing is dat de boekhandel iedere gestempelde strip achterhoudt en bij een daartoe aangewezen overheidsinstantie verzilvert, zoals dat met staarten van muskusratten, maar ook met boekenbonnen gebeurt. Hoe dan ook: als het openbaar vervoer strippen- en kortingskaarten op de markt brengt en daar kennelijk wel bij vaart, moet de overheid in staat zijn middels een tussenregeling in de verkoop van Nederlandse literatuur te bevorderen, al kost dat natuurlijk miljoenen. Maar het levert ook veel op.

‘Alles is geoorloofd, maar niet alles is nuttig.’ De apostel Paulus kan met dit woord niet aan literaire bijeenkomsten en aan bepaalde soorten literaire informatie hebben gedacht, maar zijn uitspraak is er wel op van toepassing.

Om het, vooral ten opzichte van Jan Siebelink, Renate Rubinstein, Willem van Maanen, J. Bernlef, Lévi Weemoedt en vele, vele andere schrijvers nog een beetje goed te maken, wil ik hier ten slotte nog aan toevoegen dat ik helemaal niets tegen hun optredens heb - alles is geoorloofd enzovoort -, maar dat ik, voor hen, van harte hoop dat er veel mensen niet naar hen komen kijken of zelfs luisteren. Omdat zij die avond verhinderd zijn wegens dringende verplichtingen thuis. Zij richten hun aandacht op een boek. Zij lezen Weerloos, Niets te verliezen en toch bang, Een eilandje van pijn, De man in het midden of Geduldig lijden. Desnoods - vooruit dan maar - lezen zij die boeken niet, maar lezen zij over die boeken.

Een schrijver moet schrijven, een lezer moet lezen. De woorden zeggen het. Het is eigenlijk heel eenvoudig.

Anton Korteweg is dichter en hoofdconservator van het Letterkundig Museum