Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 92]

‘Ik wil weten dat ik voor iets hier ben’
De brieven van een dappere freule

Ik heb je zoveel te vertellen Brieven van en aan Lodewijk van Deyssel, Emile en Frans Erens en Isaac Israëls door Jacqueline Royaards Sandberg Met een voorwoord en voorzien van aantekeningen, bezorgd door Harry G.M. Prick Uitgeverij: Erven Thomas Rap, 501 p., f65,-

Diny Schouten

In Jacqueline Royaards-Sandbergs Herinneringen, twee jaar geleden uitgegeven door Thomas Rap, werd de uitgave aangekondigd van haar corespondentie met ‘beroemde tijdgenoten’. Die brievenuitgave is er nu, en omdat de meeste van die brieven gericht zijn aan Lodewijk van Deyssel, is de bezorger ervan de best denkbare: de kenner van ‘Deyselliana’ als geen, Harry Prick. Zijn toelichting en inleiding zijn voortreffelijk, de rangschikking en verantwoording vlekkeloos. Er is zelfs een uitnemend register bij. Als je de hoop verloren had dat zo iets hier bestaan kon, zou je zeggen: een uitgave van internationale allure.

Ook in de Herinneringen staan brieven. Het opmerkelijke daarvan is dat ze - vergeleken met de autobiografie die mevrouw Royaards (overleden in 1976) schreef toen ze vierennegentig jaar was - een heel ander licht werpen op dezelfde gebeurtenissen. In de memoires is niet merkbaar hoeveel moed Jacqueline Sandberg heeft moeten verzamelen om te worden wie ze was. Terugblikkend neemt ze de volle verantwoordelijkheid voor eigen daden. Ze beklaagt zich niet en verschuilt zich niet achter het excuus van een salonfähige opvoeding die niet zo erg geschikt was om te voldoen aan de eisen van een levendig meisje als zij. Dat neemt erg voor haar in.

Geboren te worden als meisje van goede familie, als dochter van Jhr. J.J. Sandberg, eertijds majoor bij de infanterie van het Oostindische leger; echtgenote te zijn van de zeer getalenteerde, erudiete maar dominerende en wat egocentrische toneelspeler en theaterdirecteur dr. Willem Royaards, het is bij elkaar genoeg om alle excuses te bieden als ze inderdaad het onbeduidende wezen was geworden dat haar stand - vol liefde en zorg, dat wel - van haar zou hebben willen maken. Maar Lien Sandberg had pretenties, niet zo weinig ook, en ze kón het niet, zich ‘comme il faut’ gedragen. ‘Of slagen, of heelemaal naar de kelder, geen tusschen beiden leventje,’ schrijft ze aan Van Deyssel, als heel jong meisje nog. Hoe hoog ze haar normen stelde, en hoeveel moeite het haar kostte om daarin trouw aan zich zelf te blijven, viel me pas op bij het lezen van haar brieven.

Jacqueline Sandberg, schilderij van Isaac Israëls

Een voorbeeld. In de brieven die achter in de Herinneringen zijn afgedrukt, (uit de begintijd van haar huwelijk) staan een paar onthutsende passages. In die begintijd heeft ze, heel jong nog, heel mooi, met heel zwakke gezondheid, vol ambitieuze toneelplannen maar nog erg onzeker over eigen kunnen, nog niets bereikt dan dat ze als leerlinge is aangenomen voor figurantenrollen, weliswaar bij een belangrijk gezelschap: de Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel van Willem Royaards. In die situatie wordt ze zwanger van Willem, trouwt met hem nadat hij van zijn eerste vrouw gescheiden is, wordt door hem met ontroerende zorg omringd, maar merkt na een aantal glansloze huwelijksjaren dat de rol van huisvrouw en moeder haar neerslachtig maakt. Uit een van de brieven aan Willem Royaards: ‘Je drukt me plat, en als je dat gedaan hebt, dan zeg je tot jezelf, neen ik voel niemand naast me, er is niemand naast me, alleen zie je nu en dan iemand gebukt gaan en dan benauwt je dat. Geef mij mijn vrijheid, zoals ik de jouwe geef, ik kan er niet buiten, evenmin als jij. Heusch Willem, 't is de eenige mogelijkheid om samen tot vrede te komen. Wil mij niet dwingen tot Moeder en huisvrouw evenmin ik jou tot Vader en kostwinner. We zijn beiden nog wat anders, ik ook, dit weet je, je wou alleen dat ik 't anders uitte. Zie nu kun je zelf das Tragische in jeder Ehe wegruimen.’

In haar Herinneringen rept Jacqueline Royaards helemaal niet over deze kritieke jaren. (Toen ze ze opstelde had ze niet de beschikking over deze brieven.) Haar toneelcarrière lijkt daar heel glad te zijn verlopen. Er is maar één hint die wijst op de inschikkelijkheid die Willem van haar verwachtte, door zijn echtgenote met schroom naar voren gebracht: ‘Mag ik het vertellen? Willem was een beminnelijke egoïst, hij wist het zelf niet.’

Willem had graag gezien dat ze zich geuit had door te schrijven. Eigenbelang? Het is in ieder geval een aardig bewijs voor een stelling die Andreas Burnier ooit poneerde: dat de grootste handicap voor vrouwelijke kunstenaars is dat hun man het allemaal best vindt zolang het hem maar niks kost aan geld, comfort of aandacht.

Iets buitengewoons

Ook de vele honderden brieven aan Lodewijk van Deyssel (ze beslaan meer dan tweederde van het boek, vierhonderd pagina's in zeer kleine letter) leveren - naast de autobiografie gelegd - een gewijzigd portret op van hetzelfde kunstenaarsleven: ze laten de kleinere, menselijker trekjes zien. Jacqueline Philippine Sandberg begon de brieven te schrijven toen ze negentien jaar was en in Haarlem een opmerkelijke, nagestaarde verschijning. Ze was gewoon om in haar eentje lange wandelingen te maken door de duinen,

[p. 93]

en zag volstrekt niet in, waarom ze daarbij gechapperonneerd zou moeten worden. Ook niet bij de bezoeken die ze bracht aan Emile Erens, een dichterlijk aangelegde druivenkweker uit Heemstede, broer van de ‘Tachtiger’ letterkundige Frans Erens, met wie Jacqueline later bevriend raakte. Haarlem sprak er kwaad van.

Erens laat haar de Verzamelde Opstellen van Van Deyssel lezen. Jacqueline raakt er zo van onder de indruk dat ze onmiddellijk een brief schrijft aan de auteur. Die brief verscheurt ze, maar de tweede gaat wel op de post: ‘Ik had al een brief voor u klaar maar ik vond me daarin zo onuitstaanbaar, ik was zoo pedant aan 't schetteren geweest tegen de tegenwoordige, “ontwikkelde principes” vrouwen en meisjes, ik had zoo'n standpunt ingenomen dat ik besloot u een kalmer, “zediger” brief te schrijven.’

Ze vraagt aan de ‘Geachte meneer Van Deyssel’, of ze hem haar ‘kunstproducten’ eens mag sturen, om zijn oordeel te horen. Het merkwaardige is, schrijft Prick in zijn inleiding, dat Van Deyssel wel vaker met dit soort verzoeken werd benaderd door charmante, naïeve meisjes, maar ze meestal naast zich neerlegde. Welke reden was er om ditmaal van die regel af te wijken, en de Haarlemse freule binnen een week niet alleen genadiglijk toe te staan haar stukjes te sturen, maar haar in een tweede brief diezelfde week nog, uit te nodigen in Baarn? Frederik van Eeden geeft in zijn dagboek, in dezelfde tijd waarin haar ontmoeting met Van Deyssel plaatsvindt, een indruk van haar: ‘Zaterdag was frle Sandberg hier, een mooi meisje, wat dweeperig en jong. Vereerster van Van Deijssel en Kloos, en van dat spoedig mee te sleepen soort dat al veel kwaad gesticht heeft.’

Ivoren tandenrij

Thijm daarentegen is erg gecharmeerd. In zijn Gedenkschriften wijdt hij een korte passage aan de vriendschap met haar: ‘Zij was iets búitengewoons. De spraak, de stem, de hoogte van den goeden smaak, alles was in overeenstemming met het fijn-zonnige van het uiterlijk. Ook kleedde zij zich met een internationale élégance, die de dracht van vele Baarnsche meisjes in de schaduw stelde, zij het ook in eene schaduw van weêr gelijkmakende, diepe, ethische en sociale, waarde, en bij mij en andere Gooische vrienden oude penchants naar het dandy-like deed opfleuren.’

Van Deyssel was blijkens de Gedenkschriften ook onder de indruk van haar ‘lieve kleine psychische coquetterieën, waarvan een zooveel oudere huisvader als ik bijna de gelukkige dupe zoû zijn geweest.’ Het is vooral de herinnering aan haar verschijning die hem veel later, als hij over de tachtig is, nog in vervoering brengt. De correspondentie tussen hen beiden is dan, na een onderbreking van meer dan veertig jaar, hervat. In een brief memoreert Van Deyssel een van de twee momenten dat hij zich haar ‘boven de andere uit ons verkeer’ herinnert: ‘Ik bracht je, in de eerste periode van onze vriendschap, naar het Baarnsche station en nam afscheid in de wachtkamer. Toen zag en hoorde ik te gelijk iets bizonder moois en aangenaams. Vlak bij mij zag ik namelijk een magnifiek ivoren tandenrij tussen edel roode lippen, en dit geheel, dit verschijnsel, zeide tot mij: “noemt U mij maar Lientje”.’

De stroom brieven die Lientje hem in die eerste periode stuurde, zijn ware gemoedsuitstortingen met voortdurende verzekeringen van haar bewondering en herhalingen van het verzoek om toch vooral haar geestelijke leidsman te zijn. Thijm reageerde maar flauwtjes. Na een jaar correspondentie vraagt hij haar, wat koel, toestemming om niet te hoeven antwoorden, ‘niet zoozeer om den tijd, dien het schrijven zelf inneemt, als wel om dat het mij afleidt van mijn werk vóór en na dat brief schrijven’. Maar Jacqueline moet vooral blijven schrijven, verzekert hij haar. Hoeveel plezier had hij in haar brieven? Ook de briefschrijfster vraagt het zich wel eens af: ‘En nu dag Karel, ik heb toch 't land aan mezelf. Ik wil zoo aardig zijn, maar tot mijn eer moet ik toch nageven dat ik 't bepaald heerlijk vind om zoo te zitten vertellen, en zonder visschen naar een complementje geloof ik dat ik van 't schrijven meer vreugde heb dan jij aan 't lezen.’

En wát ze te vertellen heeft, is de lichte coquetterie waarmee ze voortdurend bevestigd wil zien dat ze toch heus geen leeghoofdig ijdeltuitje gevonden wordt, niet altijd even goed uitstaanbaar. Een tijdlang poseert ze voor Isaac Israëls (zelfs Thijm vindt dat weinig ‘comme il faut’), en dan is ze wel héél erg bang dat Israëls haar een dom provinciaaltje vindt. Daarvan is, in de paar buitengewoon sympathieke brieven die Israëls haar schrijft, niets te merken, hij is vol belangstelling voor haar.

Met kunst spelen

Aan Thijm vraagt ze voortdurend om advies over haar toneelplannen, waar hij in het gehéél niet op reageert. Ze is erg onzeker, is bang dat ze te weinig talent bezit, maar ook bang voor het geringe ‘cachet’ van de toneelwereld, bang dat die haar ‘lelijk’ zal maken. Ze heeft maar weinig echte zelfkritiek, nog het minst waar het de ‘kunstproducten’ betreft waarmee ze Thijm overlaadt: zeer slechte gedichten waarin ze niet de moeite neemt om ook maar een woord te schrappen dat zo spontaan in haar is opgeweld. Ze noemt ze ‘schrijfsels’ en is er gelukkig niet al te trots op.

Jacqueline Royaards Sandberg

Frans Erens, van wie een aantal brieven is afgedrukt, verwijt haar dat ze zo weinig naar perfectie streeft. Zijn brieven bevestigen hier en daar de indruk die Van Eeden gaf: een kunsten letterlievende jongedame, een die wat verzen zegt, een beetje schrijft, een beetje zingt, een beetje vioolspeelt, en die daar haar pretenties aan ontleent. ‘Uit Goethe-Dante-Vondelen-gaan’, de term is geloof ik van Willem Paap, die er zijn oordeel over het wat geëxalteerde ‘Tachtiger’ en ‘Negentiger’ milieu mee gaf.

Eén van Jacquelines ‘flammes’, de kunstschilder Gerrit van Blaaderen, zegt het in haar gezicht: een onbeduidend meisje dat met kunst speelt, uit verveling. Jacqueline, woedend, is er dagenlang van overstuur, maar trekt het zich wel aan: ‘Ik wou dat ik hem kwaad kon doen, ranselen, ranselen. Ik kan mezelf niet uitstaan zooal ik werkelijk gespeeld heb met de kunst, niet uit verveling, wel uit liefde, maar gespeeld.’

Erens schrijft ook, in een periode waarin ze weer eens twijfelt aan haar ambities: ‘Je wil dus van het toneel als beroep voor je afzien? Waar dan heen nu? Je engageeren met een jongmensch, visites maken en visites ontvangen en de korte zelfvoldoening genieten van op het thee-uur je superioriteit over een vrouw of man die veel gelezen heeft, uit te praten. Misschien zal het je voldoen. En dan is het genoeg.’ Maar voor Lien Sandberg was het niét genoeg. Ze houdt zich vast aan wat Thijm heeft gezegd: ‘Ik zie iets moois in je.’ Ze volgt toneellessen bij André Jolles, die, nog zuiverder in de leer dan Willem Royaards, de bombastische, na-

Vervolg op pagina 95