Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 81]

Eros en Thanatos in ‘The White Hotel’
Waardering en reserve voor de nieuwe roman van D.M. Thomas

The White Hotel door D.M. Thomas Uitgever: Penguin, 180 p. f 13,25 Importeur: Nilsson & Lamm

Ton Anbeek en Dawn Foor

The White Hotel, de derde roman van de Brit D.M. Thomas, is in de Engelse pers met de nodige reserve ontvangen. Opvallend genoeg werd het boek in Amerika een groot succes. Er kunnen verschillende redenen bedacht worden voor die onverwachte populariteit - we komen daar aan het eind van dit artikel op terug. In ieder geval gaat het om een boek met een buitengewoon interessante opbouw.

Het begint met een proloog die bestaat uit vijf brieven van Freud en zijn leerlingen. Thomas vermeldt uitdrukkelijk dat die brieven geen ‘factual basis’ hebben, maar dat is misleidend: ze bevatten allerlei verwijzingen naar bestaande toestanden en verhoudingen. Drie brieven zijn geschreven in 1920; Freud werkt aan Jenseits des Lustprinzips, een belangrijke wending in zijn theorie omdat Thanatos (het doodsinstinct) dan naast Eros als drijvende kracht wordt erkend. Hij (dit is Freud de romanfiguur) vindt een bevestiging voor zijn theoretische opvattingen in de geschriften van een hysterische patiënte, want wat daarin opvalt is ‘an extreme of libidinous phantasy combined with an extreme of morbidity’.

In de twee hoofdstukken die volgen, worden de aangeduide (uiteraard fictieve) manuscripten afgedrukt: een gedicht en de prozaversie van dit gedicht. De patiënte fantaseert in deze teksten dat zij de zoon van Freud ontmoet en met hem een paar dagen doorbrengt in ‘The White Hotel’. Dood en seksualiteit zijn volkomen verweven tijdens dat verblijf. De omgeving spiegelt hun lust: zoals zij brandt van verlangen voor haar minnaar, gaat het hotel in vlammen op; terwijl de lichaamssappen rijkelijk vloeien, verdrinkt een aantal hotelgasten bij een overstroming. Dit klinkt tamelijk banaal, omdat een aantal Freudiaanse symbolen nu eenmaal clichés geworden zijn. Toch slaagt Thomas erin dit quasionhandige gedicht en de prozatekst (waarin dezelfde gegevens, maar iets verschoven, terugkomen) overtuigend te maken.

Case story

Volkomen tegengesteld aan de sensuele stijl van deze stukken is de zakelijke manier waarop Freud in het volgende hoofdstuk ‘het geval Anna G.’ beschrijft. ‘Anna G.’ is de naam die hij gebruikt om de ware identiteit van de schrijfster van de twee erotische teksten te beschermen. Zij was bij hem onder behandeling voor ademnood en pijn in haar linkerborst en baarmoeder. Dit gedeelte is interessant om twee redenen: in de eerste plaats wordt duidelijk op welke mensen en gebeurtenissen in de werkelijkheid de poëtische personages en situaties in gedicht en verhaal zijn gebaseerd. In de tweede plaats is een ‘case story’ van Freud altijd een soort detective verhaal: de analyticus zoekt de ‘sleutels’ tot iemands ziekte in traumatische gebeurtenissen uit het verleden. In ‘Anna's’ geval zijn dat vooral twee schokkende ervaringen: ze zag haar moeder vrijen met haar oom en beiden, oom en moeder, zijn om het leven gekomen bij een hotelbrand. Dat is de stof waarop de ‘obscene’ teksten van ‘Anna G.’ zijn gebaseerd, want het onbewuste is een ‘precieze en zelfs pedante symbolist’. ‘Het witte hotel’ staat volgens de meester voor de baarmoeder van ‘Anna's’ moeder, het is een oraal paradijs. Na deze ontraadseling is voor Freud ‘alles duidelijk’. ‘Anna’ kent nu haar problemen en kan ermee leren leven. Zo is de situatie in 1920 als Freud de analyse beëindigt.

Het vierde deel speelt tien jaar later. ‘Anna G.’ blijkt in werkelijkheid Lisa Erdman te heten, van beroep operazangeres. We volgen haar gedachten waarbij al snel duidelijk wordt dat ze het een en ander tijdens haar analyse verzwegen heeft, met name op seksueel gebied. Opnieuw ontstaat er contact met Freud als die haar verzoekt om toestemming voor de publikatie van gedicht en prozatekst. Dit geeft haar aanleiding tot nadere bekentenissen; zo heeft zij, zelf half-joods, systematisch haar ervaringen met antisemitisme verzwegen, omdat ze bang was de joodse dokter te schokken. Ze voelt medelijden voor de ernstig zieke Freud, vermoedt zelfs een persoonlijke, ‘vaderlijke’ belangstelling bij de geleerde: die gaf haar immers in de casestory de naam van zijn dochter, ‘Anna’. Het eindigt met een gelukkige ontwikkeling in Lisa's leven: ze trouwt met een joodse collegazanger en gaat in Kiev wonen.

Het voorlaatste hoofdstuk geeft een gruwelijke beschrijving van de massamoord op de Russische joden door de Duitse bezetters van de Oekraïne. Hoewel Lisa papieren bezit die aantonen dat ze niet joods is, wil ze bij haar stiefzoon blijven; en dus sterft ze met hem, de meest afgrijselijke passage van het boek.

In het slothoofdstuk bevindt Lisa zich in een doorgangskamp waar alle mensen die ze gekend en liefgehad heeft, aanwezig blijken. Het is een buitengewoon vredige beschrijving van de dood waarbij het volmaakte geluk van het witte hotel opnieuw wordt opgeroepen, nu zonder de storende elementen van sterven en pijn. Deze summiere beschrijving doet de gecompliceerde opbouw van de roman onrecht. Symbolen spelen een belangrijke rol, er zijn talrijke verwijzingen naar andere teksten: Poesjkin, Oedipus Rex, de opera Don Giovanni, het Hooglied. Pas bij tweede lezing wordt de betekenis van de eerste brief duidelijk. Daarin wordt weergegeven hoe Freud diep geschokt wordt door een discussie met Jung, waarbij de laatste een gruwelijke rol krijgt toebedeeld: hij voorziet als het ware de holocaust. Op allerlei wijzen preludeert die eerste brief op thema's die later worden uitgewerkt.

Het oordeel over The White Hotel heeft alles te maken met het antwoord op de vraag: heeft Thomas niet te veel gewild? Hij besefte zelf heel goed dat zijn verbinding van thema's problematisch was: ‘My novel is taking a risk. It is trying to look at the two most important events of this century, Freud and the holocaust. Or Eros and death.’ Is hij erin geslaagd die twee thema's op een overtuigende manier te verbinden? Op het eind van het hoofdstuk over de gebeurtenissen bij Babi Yar probeert hij zeer nadrukkelijk Eros en Thanatos te verenigen door een seksueel element in de beschrijving van de moord op Lisa te brengen. Gaat het om een zinvolle relatie of worden hier niet eenvoudig de grenzen van de goede smaak overschreden terwille van de coherentie van het boek? - deze vraag zal iedere lezer voor zich zelf moeten beantwoorden. Mogelijk hebben hierom de Britse critici nogal gereserveerd gereageerd, terwijl de Amerikaanse pers het gedurfde van de combinatie waardeerde.

Men kan zeker bezwaren tegen The White Hotel aanvoeren; toch kan het moeilijk ontkend worden dat Thomas een intrigerend boek heeft geschreven waarin hij verschillende vormen van taalgebruik afwisselt; met name de lyrische gedeelten aan het begin en het eind van de roman zijn buitengewoon meeslepend en soms ook heel ontroerend. In ieder geval zal dit boek voor veel lezers de moeite van een tweede lezing waard zijn.

HE TOOK HER IN HIS ARMS AND GENTLY SQUEEZED HER GOATEE