Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 76]

De slaapkamer van de British Library
Eindelijk een openbare catalogus van de erotica collectie

The Private Case An Annotated Bibliography door Patrick J. Kearney Uitgever: Jay Landesman, 159 Wardour Street, London W1, 355 p., £45,- (± f200,-)

Ed Schilders

De meer deftige erotica verhoudt zich niet tot pornografie - zoals sommigen met grote stelligheid denken, beweren of hopen - als, bij wijze van voorbeeld, Playboy Magazine tot Candy, Alberto Vargas tot graffiti, of Anaïs Nin tot De Sade. Wat op een bepaald moment beoordeeld wordt als zijnde pornografie, wordt jaren later niet zelden opnieuw gewogen en een nostalgisch erotisch juweeltje bevonden. Ook het begrip van de ‘vagina dentata’ is te harer tijd aan een herziening toe. Zo verging het Fanny Hill en de lessen van Aretino.

Andersom is ook denkbaar. Een hygiënisch gestyleerd maar niettemin als phallisch herkenbaar object blijft immers de mogelijkheid bieden overtrokken te worden met - naar men zegt - uiterst opwindende rubberen reliëfjes. Zestiende-eeuwse werken als Moll Flanders en Roxana van Defoe werden in 1930 in de Verenigde Staten weer zonder pardon in beslag genomen en naar de onderkant van de toonbank verwezen.

En dan zijn er de gepeperde letteroefeningen die uiterlijk alle kenmerken vertonen van alle zwakheden en heldendaden waartoe ‘het vlees’ zich leent, en die bij later onderzoek geboren blijken te zijn uit de vruchtbare vereniging van geest en libido van gerenommeerde auteurs. Critici spreken daarna liever van erotica dan van pornografica. Gamiani bevatte Mussets vingeroefeningen, en de Weense hoer Josefine Mutzenbacher (wier herinneringen nu gepresenteerd zijn door de Arbeiderspers) bleek achteraf Felix Salten in travestie.

Bovendien, wat in zijn actualiteit duidelijk herkenbaar kan zijn als monster zonder enige literaire waarde, kan, heel eenvoudig door te overleven, een zekere sociaalhistorische waarde verwerven. Een gedegen studie als Roger Thompsons Unfit for Modest Ears is volledig gebaseerd op laat-zeventiende-eeuws obsceen en blasfeem werk. Na driehonderd jaar blijkt dat materiaal een goudmijn te zijn geworden aan informatie omtrent het sociale en zedelijke leven in die periode in Engeland.

Door toedoen van deze en andere factoren kan slechts één ding met zekerheid gezegd worden: de vraag ‘erotica of pornografie’ heft zich zelf op bij gebrek aan duidelijke, constante normen. ‘Wat voor de een pornografie is,’ stelde D.H. Lawrence al, ‘is voor de ander de schaterlach van het genie.’

Juist de twijfel die daarin besloten ligt, heeft een massa slaapkamerlectuur nu al eeuwenlang voor de ondergang behoed.

De bewaarder

Het voordeel van de twijfel, dat lijkt de meest toepasselijke samenvatting voor de geschiedenis van een van 's werelds grootste voor het publiek toegankelijke collecties erotica: The Private Case (PC) van de Bibliotheek van het British Museum in Londen.

Tot 1966 werden de erotica (bibliotheken bezitten per definitie geen pornografie) in de Private Case van de British Library strikt gescheiden gehouden van de miljoenen andere boeken en bewaard in de Arch Room, een Heilige der Heiligen, waar zich ook de zeldzame, peperdure en gerespecteerde verzameling wiegedrukken bevindt. De titels stonden niet in de Algemene Catalogus. Wel was er een speciale, maar onvolledige catalogus aangelegd, maar daarin inzage krijgen was welhaast een onmogelijkheid.

Wie toch materiaal uit de PC wilde lezen was daardoor gedwongen de verantwoordelijke bibliothecaris te confronteren met eigen gegevens omtrent het betreffende werk en kon daarna slechts hopen dat het boek zich in de collectie bevond. Uitbreiding van het eigen bestand aan gegevens met behulp van de PC was niet mogelijk. Bibliografische data volstonden echter niet. De aanvrager moest ook een brief schrijven aan The Keeper, de Bewaarder, waarin hij zijn motieven uiteen zette. Leesplezier en nieuwsgierigheid naar hoe ze het in de zeventiende eeuw deden waren uiteraard geen goede gronden. Wayland Young vertelt in zijn studie Eros Denied (1964), waarvoor hij titels uit de PC liet aanrukken, dat lezing van het werk moest plaatsvinden ‘op de voorste bank, recht onder het toeziend oog van een staflid.’ Daar, waar de lezer zich uiteraard wel zou wachten voor ieder waarneembaar symptoom van opwinding.

Tekening van Félicien Rops: La Dame au cochon ou Pornokratès

Young probeert voor die regeling een meer praktische uitleg te geven. ‘Als u ziet hoeveel illustraties er in het verleden uit de boeken zijn gescheurd, dan zult u ook deze regel begrijpen.’ Maar, zo vraag ik me af, als er volgens een andere regel altijd een staflid meegluurde, wie heeft er dan gelegenheid gehad die prenten uit te scheuren? Juist.

Na 1966 is de gang van zaken bij de Private Case langzaam aangepast aan de normen van een liberaler klimaat ten aanzien van gedrukte seksualiteit. In dat jaar publiceerde Peter Fryer namelijk zijn geruchtmakende pamflet Private Case-Public Scandal waarin de omzichtige en ineffectieve werkwijze van de bibliotheek ten aanzien van erotica direct en doeltreffend gehekeld werd. Een groot deel van de collectie is sindsdien ingevoerd in de Algemene Catalogus - waaruit nogmaals de voortdurende beweging van de normen mag blijken - en speciale, wetenschappelijke motieven, al dan niet door de Bewaarder gehonoreerd, werden overbodig. De special arrangement op de voorste bank is gebleven.

Gebleven zijn ook de geruchten omtrent de echt harde kern - seksueel

[p. 77]

en godslasterlijk - van de collectie. Die geschriften, zegt men, zijn niet in de PC opgenomen, maar ondergebracht in de sectie Suppressed Books. Van die sectie bestaat geen catalogus, ze is beslist ontoegankelijk en het Museum ontkent zelfs het bestaan van zulk een afdeling.

In het voorwoord bij zijn boek The Marquis De Sade meldt Donald Thomas dat op deze manier een aantal ongepubliceerde manuscripten van de Franse markies (een niet te ontkennen waardevol bezit) in strikte afzondering, een isoleercel zou men zeggen, bewaard worden. Deze helse handschriften mogen volgens een bestuurlijke maatregel, zegt Thomas, slechts gelezen worden ‘in aanwezigheid van de Aartsbisschop van Canterbury en twee andere Beschermheren.’

* * * * * * *

Er blijven dus twijfels. Zowel wat het werkelijke bestand betreft als het te voeren beleid. Zelfs een liberaal ogende, en ongetwijfeld ook zo bedoelde maatregel als de invoering van een deel van de PC in de Algemene Catalogus heeft één belangrijk nadeel: onderzoek en bereikbaarheid worden daardoor geenszins makkelijker gemaakt. Tweeduidend erotische werken tussen een totaalbestand van zeven miljoen boeken levert een gemiddelde op van één mogelijke vondst op 3500 archiefkaarten. Duidelijk overzicht bleef ook na 1966 ontbreken. Het Brits Museum is daarin geen uitzondering. De situatie en de gang van zaken zijn vrijwel identiek voor wat betreft de erotica in andere gerenommeerde bibliotheken: de Hell Hole van Harvard, de Delta van de Amerikaanse Library of Congress, The Cage van de New York Public Library, waar de collectie het censuurteken draagt (een vijf-sterren collectie dus), de Cherry Case van de Armed Forces Medical Library in Washington, en de Phi (Fie = Foei) Section van de Bodleian te Oxford. (Het gerucht dat Het Vaticaan de allergrootste bibliotheek obscene en blasfeme literatuur zou bezitten ten gevolge van haar onderzoek naar kandidaten voor de Index blijft hardnekkig overleven, maar is inderdaad slechts een gerucht.) Alleen de afdeling erotica van de Parijse Bibliothèque Nationale, L'Enfer genaamd, werd al in 1919 gecatalogiseerd, een karwei dat in de regel aan Guillaume Apollinaire wordt toegeschreven, maar dat in feite voor vijfennegentig procent het werk was van Perceau en de linguïst Yves-Plessis.

De eerste die voor een aparte catalogus voor de PC pleitte, was, het kan haast niet anders, Havelock Ellis. In een brief uit 1926 hierover schreef Ellis dat er ook in Engeland een naslagwerk zoals dat van Perceau en Yves-Plessis moest komen: ‘Het boek is ontzettend handig; ik zoek er heel vaak iets in op; het is een strikt kritische bibliografie en is op de normale wijze gepubliceerd.’

Titelpagina getekend door Félicien Rops voor een Dictionnaire érotique

Het heeft lang geduurd, maar dat boek is er nu: P.J. Kearney's The Private Case, overwegend bibliografisch, op de normale wijze gepubliceerd. Ellis' brief is achterin in facsimile opgenomen.

Walter

Kearney heeft acht jaar aan het catalogiseren van de PC gewerkt en zijn boek bevat de beschrijving van tweeduizend titels. Die namelijk welke na 1966 in de PC zijn gebleven, hetzij om redenen van conservatie, hetzij op inhoudelijke gronden. Niet meer in de PC maar in de Algemene Catalogus bevinden zich onder meer Robert Burns' Merry Muses of Caledonia, de gedichten van de Earl of Rochester en Lawrence's Lady Chatterly's Lover. Kearney's voorwoord brengt nog meer twijfels aan het licht, en zijn bibliografie is in feite het beste bewijs van één van die twijfels. Kearney: ‘Dat de Britisch Library het niet nodig geacht heeft een aparte catalogus uit te geven voor de Private Case, zoals dat gebeurd is met een aantal andere collecties, kan misschien verklaard worden vanuit het gebrek aan tijd, personeel en geld of een combinatie van deze drie. Maar het kan even goed het gevolg zijn van een laatste restje puriteinsheid...’

Een ander, en merkwaardiger symptoom betreft de totstandkoming van de PC vanaf de instelling in 1866. De collectie is sindsdien vrijwel uitsluitend gevoed door verervingen en schenkingen van gerenommeerde verzamelaars, waarvan de legendarische bibliograaf en schrijver H. Spencer Ashbee, die onder het pseudoniem ‘Pisanus Fraxi’ publiceerde, in 1900 het grootste deel voor zijn rekening nam. Ashbee was ook de auteur van het belangrijkste Victoriaanse erotische werk My Secret Life, gepubliceerd onder een ander pseudoniem, ‘Walter’.

De bibliotheek zelf heeft nooit een actief aankoop- of verzamelbeleid gevoerd, ook niet als het ging om verwerving van klassieke werken, rariora of curiosa. Zelfs bij schenkingen stelde de staf zich soms merkwaardig wisselvallig op, zodat Kearney en Gershon Legman, die voor de lange inleiding bij Private Case tekent, nu het verlies van een aantal belangwekkende titels, edities en handschriften moeten betreuren. Beiden refereren ook aan de chaotische situatie die ze in de Arch Room aantroffen. Legman: ‘Het was een beschamend gezicht, dat er zeker niet op berekend was om een verzamelaar te inspireren de boeken die hij met zoveel liefde en vaak tegen grote kosten heeft verzameld over te laten aan het welwillende mededogen van een openbare bibliotheek.’ Die chaos was er mede de oorzaak van dat Kearney acht jaar nodig had om de tweeduizend titels in kaart te brengen. Tweede tijdverslindende factor was zijn doelstelling om tegelijk zoveel mogelijk orde op zaken te stellen op het gebied van pseudoniemen, datum en plaats van verschijning, uitgeverspseudoniemen, falsificaties en plagiaat, kortom al die vermommingen en schijnbewegingen waarmee het publiceren van erotica welhaast per definitie gepaard gaat. Die informatie maakt Kearney's boek tot meer dan een puur bibliografisch naslagwerk voor de Private Case. Het laat zich nu ook uitstekend lezen en biedt verzamelaar en geïnteresseerde zeer gevarieerde naslagmogelijkheden. Het gevolg was wel dat een aantal kenmerken van goede bibliografieën moesten verdwijnen om plaats te maken voor de literair-historische annotatie. Zo zijn bij voorbeeld de regelstops van de titels - die met ondertitel bij dit soort werk soms een hele pagina beslaan - niet aangegeven en ontbreekt ook de beschrijving van het bindwerk.

Daar staat een massa moeilijk bereikbare informatie tegenover. Zo blijkt zich achter het pseudoniem ‘Sadie Blackeyes’, waaronder een aantal sado-masochistische werken verschenen, de Fransman Pierre Dumarchey te verschuilen, beter bekend onder een ander pseudoniem, ‘Pierre MacOrlan’. Dat ‘Hugues Rebell’ en ‘Jean de Villiot’ pseudoniemen waren van een zekere Georges

[p. 78]

Grassal zal de karavaan volgers van het literair-erotische gebeuren niet meer verbazen. Kearney identificeert deze Rebell - want zo is hij toch wel het bekendst, vooral door The Memoirs of Dolly Morton - nu ook als de vertaler van Margaret Ansons The Merry Order of St. Bridget, als de auteur van het klassieke Frank and I, en als de schrijver van het Journal d'une Enfant Vicieuse, dat in 1903 verscheen als een zogenaamde laat-achttiende-eeuwse mémoire van Madame de Morency.

De meeste flagellatie-romans die Rebell tussen 1900 en 1905 voor de Parijse uitgever Charles Carrington schreef onder het Villiot-pseudoniem, bevinden zich niet in de PC. Zulke witte vlekken in de collectie zijn ontstaan omdat de British Library nooit zelf verzamelaar is geweest. Die verzamelaars waren natuurlijk vooral Engelsen; Engelsen, dat weet men, zijn verkikkerd op de literatuur van het strafblok en de roede; zwiepend werk dat vooral in Parijs geproduceerd werd. De afstand uitgever-verzamelaar zal in veel gevallen te groot geweest zijn om een complete collectie in stand te houden, maar ook ondanks afstand en douane is het Franse SM-werk zeer ruim in de PC vertegenwoordigd, een situatie waaronder Gershon Legman zich merkwaardig genoeg nogal wat zorgen maakt.

Fuck you press

Ondanks een aantal onverwachte gaten in de verzameling - Mutzenbacher, Suburban Souls en A Man with a Maid - bezit de PC een grandioos mooie collectie waarbinnen met name John Cleland (39 banden), Sade (48), Louÿs (13), Mirabeau (30) en Andréa de Nerciat (53) opvallen. Curiosa van enig literair belang zijn onder andere: Louis Aragons (Le Con d') Irène; Prosper Mérimée's ‘Bij de dood van Stendhal’, HB, par un des quarante (HB= Henri Beyle, Stendhals ware naam); Lady Take Heed, in 1951 verschenen bij The Obelisk Press van Maurice Girodias onder de auteursnaam Cecil Barr - deze Barr blijkt Jack Kahane te zijn, Girodias' vader; een Duits geïllustreerd drukje van Huysmans' korte verhandeling Gilles de Rais; diverse edities van W.H. Audens The Platonic Blow - New York, Fuck You Press en Londen, Fuckbook Unlimited.

Minstens even interessant lijken me echter de vele obscure publikatietjes waar de levensvreugde als het ware vanaf druipt. Boekjes, gepubliceerd in Clytoropolis, Merdianopolis en Gratte-mon-con; poèmes épi-cynisatyri-héroÿ-comique; werkjes die gedrukt willen zijn te Rome ‘op kosten van het Heilige College,’ of ‘in de drukkerij van Het Vaticaan’; een boek, te Madrid uitgegeven door de Gebrüder Vogelmann; specialistische kleinoden als de serie Merdiana, ou Manuel des Chieurs. Kearney's Private Case is een fantastisch naslagwerk geworden dat uiterst bruikbaar is, ook al zou men nooit één boek uit de PC willen ‘lenen’. Dienstbaarheid aan onderzoekers, verzamelaars en liefhebbers wordt perfect gecombineerd met een verantwoorde en genietbare geschiedenis van dat onveranderlijk slechts zeer schaars verlichte randgebied van de literatuur, de erotische letterindustrie.

Legman

In de lange inleiding bij het boek zet Gershon Legman onder andere de geschiedenis uiteen van de PC en de Parijse Enfer. Hij doet dat op de wijze die we van hem kennen uit publikaties als The Horn Book en Rationale of the Dirty Joke: topzwaar aan informatie, gelardeerd met smakelijke anekdotes en altijd bereid tot polemische standpunten.

Toch lijkt het erop dat Legman begint in te boeten aan tolerantievermogen. Het kan zijn dat hij overvoerd raakt. Zijn poging tot een psychologisch portret van de uitgevers van vooral sado-masochistisch werk (die volgens hem ook allemaal echt geperverteerd zijn) blinkt al niet uit in genuanceerdheid, maar in zijn onverhulde tirade verliest hij alles uit het oog behalve zijn persoonlijke afkeer van het genre en ‘de stijl’. Vooral als het om homoseksueel sado-masochisme gaat ontstaan er bij hem weerstanden.

Toppunt van waardevolle erotica vindt Legman de verhalen van Anaïs Nin, zoals verschenen onder de titels Delta of Venus en Little Birds, en wel vanwege de bekende, want zwaar geadverteerde, poëtische inslag.

Voor Nin en een handjevol andere auteurs maakt Legman graag een uitzondering, maar de rest, variërend van Sade's 120 Journées de Sodome tot Walters My Secret Life, beschimpt hij als Monstruosities of human literature. Een wat simpele en beknopte conclusie, lijkt me, voor 1900 boeken.

Blijkbaar heeft die grondige afkeer niet kunnen verhinderen dat hij zijn leven nu al veertig jaar lang in dienst stelt van het catalogiseren, onderzoeken, beschrijven, en zelfs lezen van het materiaal dat hij voor achtennegentig procent het liefst niet gelezen zag worden, maar dat hij door zijn arbeid mede in leven houdt.

Legman, mogen we concluderen, is de vleesgeworden twijfel. De eroticafetisjist bij uitstek, voor wie het archiefkaartje met de maten van het boek belangrijker geworden is dan de inhoud. P.J. Kearney spreekt zich over zijn relatie tot het materiaal niet rechtstreeks uit. Zijn korte voorwoord verraadt echter hier en daar dat hij behalve bibliograaf ook overtuigd en geperverteerd bibliofiel is. Sedert 1970 is de PC slechts zeer summier aangevuld, en dat, terwijl industrie en consumptie op volle toeren draaiden. De PC loopt duidelijk het gevaar de meest vulgaire, de meest ‘monstrueuze’ top in de geschiedenis van aanstootgevend materiaal te gaan missen. Een instituut als de PC kan zich dat, vind ik, niet meer veroorloven.

Titelpagina van Félicien Rops voor Charle Collé's Chansons Badines. Collé's ‘poésies libertines’ werden pas na zijn dood in 1783 gepubliceerd. Kearney's beschrijving in The Private Case van deze editie luidt als volgt: Chansons badines de Collé. Nouvelle édition, revue et corrigée. Utrecht: chez Jan Plecht. (Brussels: J. Gay, 1880.) 8vo. pp. viii + 264. Frontispiece by Rops. No. 32 of 500 copies on vergé. (10 May 1882.) P.C. 17.b.16.

Kearney is een van de zeer weinigen, die regelmatig modern materiaal afstaan. Daaruit blijkt minstens de zekerheid van de rasechte verzamelaar: dat zijn materiaal, op welke wijze dan ook, eens van enig belang zal zijn.

Enige terloops genoemde titels zijn gemakkelijk verkrijgbaar en van meer dan middelmatig belang: - Josefine Mutzenbacher, Het leven van een Weense hoer; De Arbeiderspers. - Roger Thompson, Unfit for Modest Ears; - The MacMillan Press. - Venusdelta en Lieve Vogeltjes, Anaïs Nin; Bert Bakker.