Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 66]

Poppenspel met psychologische pretenties
Gabriele Wohmann vecht opnieuw tegen de burgerij

Das Glücksspiel door Gabriele Wohmann Uitgever: Luchterhand, 235 p., f37,50 importeur: Nilsson & Lamm

Gerda Meijerink

Een gedichtbundel, twee bundels verhalen en een roman. Dat is tot dusver de oogst voor het jaar 1981 van de met nimmer aflatende ijver schrijvende Gabriele Wohmann. Nog één titel ontbreekt om op het in 1980 geproduceerde aantal te komen. Maar het jaar is nog niet om. Geen auteur die haar dat nadoet, geen lezer ook die dat allemaal kan bijhouden. Te betreuren valt dat echter niet want Wohmann is allang over haar hoogtepunt heen. Het niveau dat ze in de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig haalde met Sonntag bei den Kreisands, Treibjagd, Die Bütows en Paulinchen war allein zu Haus heeft ze sinds die tijd nooit meer geëvenaard. Vooral haar romans van de laatste jaren: Schönes Gehege, Ausflug mit der Mutter, Frühherbst in Badenweiler en Ach wie gut, dass niemand weiss stuitten bij de critici op een steeds sterker wordende afwijzende houding. Het is niet te verwachten dat haar nieuwste roman Das Glücksspiel wel lovend zal worden ontvangen want hij lijkt als twee druppels water op de vorige: Ach wie gut, dass niemand weiss, zózeer zelfs dat het vermoeden rijst dat Gabriele Wohmann in staat is met haar rechter- en linkerhand ieder een schrijfmachine te bedienen en twee romans simultaan te schrijven.

Wat voor zin heeft het, kun je je afvragen, in recensies van Duitstalige boeken de aandacht te vestigen op een roman waar niets goeds over te vertellen valt en waarvan de lezer de lectuur afgeraden wordt? Waarom niet liever de boeken bespreken die wel de moeite waard zijn? Ik denk dat het inderdaad in de meeste gevallen weinig zin heeft om de ruimte die voor de niet-Nederlandse literatuur ter beschikking staat te gebruiken voor wat niet interessant is. Maar het is iets anders wanneer het gaat om teksten van auteurs die hier een grote reputatie genieten, zoals dat het geval is met Gabriele Wohmann. Naast Luise Rinser is zij zo'n beetje de bekendste vrouwelijke auteur van de Duitstalige literatuur. Zij is ook met Luise Rinser de meest geïnviteerde vrouwelijke auteur en kan wanneer zij in ons land uit eigen werk komt lezen op een groot publiek rekenen. Dat zou allemaal niet zo'n probleem zijn als niet het gevolg van die aandacht was dat andere auteurs, die van minstens even grote kwaliteit zijn maar minder reputatie genieten, in de schaduw kwamen te staan. Er moet ruimte geschapen worden voor Christa Wolf, Barbara Frischmuth, Ursula Krechel, Christa Reinig, Eva Demski, Kathia Behrens, Margret Schrieber - om het even bij vrouwelijke auteurs te houden - die de afgelopen jaren blijk hebben gegeven heel wat interessanter te schrijven dan Gabriele Wohmann, maar die door de media minder worden gefêteerd.

Gabriele Wohmann

Misère

Zeer waarschijnlijk heeft Wohmanns populariteit bij radio en tv veel te maken met het notoire onideologische gehalte van haar werk. Dat past goed bij de ‘Ausgewogenheit’, het politieke evenwicht, waarnaar in de programma's gestreefd wordt. Aan een Wohmann-tekst kan geen programmamaker zich een politieke buil vallen terwijl toch het grote publiek de indruk krijgt dat er met scherp geschoten wordt. ‘Kritisch’ in de zin van de Frankfurter Schule zijn Wohmanns teksten echter nooit. Het menselijk tekort, de burgerlijke misère wordt door haar afgebeeld zonder ooit naar structuren te verwijzen die op de achtergrond dat menselijke tekort mede veroorzaken. Gerhard en Mona Knapp, twee literatuurwetenschappers aan de Universiteit van Utah, USA, schrijven in hun kort geleden bij Athenäum Verlag verschenen boek Gabriele Wohmann - een uitstekend geschreven onderzoek naar de wordingsgeschiedenis van Wohmanns oeuvre - dat het lezerspubliek van Gabriele Wohmann voornamelijk uit ‘niet politiek geëngageerde non-conformisten’ bestaat. Voor dat soort mensen is er inderdaad heel wat van hun gading te vinden in de negen romans en vijfentwintig verhalenbundels die sinds 1958 zijn verschenen. De ontmaskering van de conventionele samenlevingsvormen vormt er immers het thema van. Maar Gabriele Wohmann maakt steeds opnieuw duidelijk dat het non-conformisme op niet veel meer berust dan wat egoïstische motieven en dat de schijn en het verraad er evenzeer huishouden als bij de op aanpassing gerichte vormen. Ook in Das Glücksspiel blijkt elke poging van de erin optredende figuren om het leven anders te leven dan de burgelijke code voorschrijft op niets uit te lopen. De hoofdpersoon Lilly Siemer - eigenlijk Elisabeth Siemer, meestal Lilly-Billy genoemd - beseft op een dag dat ze behoefte heeft aan meer Geluk en om dat te bereiken gaat ze aan de slag om het vastgeroeste patroon van relaties binnen haar ‘komisch zogenaamde gezin’ te veranderen. Dat zogenaamde gezin bestaat behalve haar zelf uit Onkel Oswald - een bejaarde man die min of meer door toeval onder haar hoede is gekomen - en uit Arthur, een pleegzoon, wiens enige karakteristiek is dat hij weinig zegt. De echtgenoot van Lilly leeft al jaren elders met een vriendin. Een nicht van Lilly, Claudia Grübler, die een belangrijke plaats inneemt in de roman leeft ook al ‘alternatief’, zij heeft een man ‘die voorlopig het huis uit was om zich helderheid over zijn situatie te verschaffen en over de waarde van een relatie na te denken; zo camoufleerden ze het oeroude en niet uit de mode rakende spektakel echtbreuk.’

Lachwekkende gril

De overeenkomst met Wohmanns vorige roman Ach wie gut, dass niemand weiss, waarin ook een vrouwelijke hoofdpersoon voorkomt die voorlopig gescheiden van haar partner haar leven wenst te reorganiseren, is dat het de lezer onmogelijk wordt gemaakt er ook maar een seconde in te geloven dat de aanspraak die de hoofdpersonen maken op geluk, gebaseerd is op een werkelijk geluksverlangen. Daarvoor worden vanaf de eerste bladzijde de vrouwen veel te veel als een neurotische persoonlijkheid overtekend en wordt hun gelukszoekerij a priori als een lachwekkende gril afgedaan.

Zo blijkt op de eerste pagina van Das Glücksspiel Lilly-Billy al enige weken gebiologeerd door een in de hondenkennel van een supermarkt gestationeerde blakende baby die ze overweegt te stelen. Voor de lezer die niet in Freud geschoold is geeft Wohmann al snel de oorzaak aan voor deze aberratie: het gaat Lilly-Billy - draagt ze immers niet zelf nog steeds haar babynaampje - in feite om haar zelf, om het kind dat ze was toen de wereld voor haar nog ongevormd en vol beloften was. Ook Marlene Ziegler in Ach wie gut, dass niemand weiss was rijkelijk voorzien van enige aspecten van infantiele regressie: haar kleptomanie, haar toenemende behoefte aan vloeibaar voedsel, haar verlangen naar een kind dat om haar liefde te bezitten mindervalide moet zijn.

Niet alleen Lilly-Billy, ook haar nicht Claudia Grübler die als een contrastfiguur bedoeld is, heeft blijkbaar enige klappen van de molen opgelopen. Haar jongste zoon is door haar tot een stotteraar gemaakt ‘opdat zijn moeder op hem kan uitproberen hoe je een gevoel van eigenwaarde opbouwt’. Vooral haar sociale activiteiten maken Claudia verdacht: ze maakt zich druk voor de vrouwenbeweging, kleedt zich dan ook zoals alle feministes in ‘merkwaardige naturelkleurige en fladderige kledingstukken’, hitst Lilly tegen haar mannelijke huisgenoten op, organiseert lezingen voor gedetineerden over Derde Wereld problemen, laat interessante ‘in de reuk van alcoholisme staande’ kunstenaars optreden in bejaardenhuizen en heeft een invalide kat die Jesse Owens heet. Uiteraard leeft ze voornamelijk van rauwkost.

Zoveel gekkigheid is te veel om geloofwaardig te zijn. De figuren in Das Glücksspiel zijn zwaar behangen met bizarre eigenschappen en ontberen elke psychologische nuancering. Ze zouden beter op hun plaats zijn in een poppentheater dan in een roman die pretendeert een psychologische ontwikkeling te schilderen. Omdat Gabriele Wohmann er bovendien absoluut niet van houdt een behoor-

[p. 67]

lijke plot in elkaar te zetten (‘wat me het meest tegenstaat bij het schrijven,’ zegt ze in een interview met Dieter Zimmer, ‘is dat je steeds weer een soort van handeling moet uitvinden, lijnen met elkaar verbinden moet’) blijft er weinig over dat Das Glücksspiel van enige spanning voorziet. De aan een Krimi ontleende vage handelingslijn is uiterst gezocht: in een vlaag van verstandsverbijstering slaat Lilly-Billy haar pleegzoon halfdood, iets waarvan huisgenoot Onkel Oswald toevallig getuige is geweest om welke reden ook op zijn leven een aanslag wordt gepleegd, doordat Lilly haar hoofdhaar door zijn eten mengt. Zijdelings wordt ook de moderne psychiatrie nog even ontmaskerd doordat de psychiater om therapeutische redenen een seksuele relatie met Lilly aangaat. Bij zoveel cliché past dan ook het slot van de roman waarin Lilly door een politieman gearresteerd wordt.

Das Glücksspiel werkt op een ongelooflijke manier gekunsteld. Het is een volstrekt mislukte poging om het drama van de menselijke verhoudingen gestalte te geven. Wohmanns figuren missen het greintje waardigheid dat nodig is om hun lot als tragisch te kunnen ervaren. Zelfs kinderen wordt het beetje onschuld dat je ze nog zou kunnen toemeten ontnomen. Wie een zin produceert als: ‘... bleef ze voor een supermarkt bij een moeder met kind staan die wachtten tot een ander, iets ouder kind met zijn orgasme op de automatische dolfijn klaar was’ getuigt niet alleen van smakeloosheid en oppervlakkigheid maar vooral ook van liefdeloosheid. Een grotere kilte dan die van Das Glücksspiel uitgaat kan ik me niet voorstellen.