Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 65]

Een zwak licht in de islamitische tunnel
V.S. Naipaul en zijn ontmoetingen met moslims

Among the Believers an Islamitic Journey door V.S. Naipaul Uitgever: André Deutsch, 399 p., f50,25 importeur: Keesing

Anthony Paul

In zekere zin is V.S. Naipaul zijn eerste bezoek aan India in het begin van de jaren zestig nooit te boven gekomen. Vóór die tijd deed hij in briljant geobserveerde satirische komedies over het Caribisch gebied waar hij vandaan komt en later over Engeland. Maar India, waar hij de authentieke wereld van zijn voorouders hoopte te vinden, en niet een emigranten-cultuur, bleek een afgrijselijk arme, apathische, hopeloze chaos te zijn. Sinds dit eerste bezoek (beschreven in An Area of Darkness, 1964) heeft Naipaul de grote wereldproblemen tot de zijne gemaakt: in zijn romans, waarvoor hij zwaargeplaagde landen als het Oeganda van Amin en de Congo van Moboetoe als achtergrond koos, legt hij de waanideeën bloot waaraan door de geschiedenis verwrongen geesten zich overgeven. Het is misschien jammer dat hij zijn komisch talent verwaarloost, maar een schrijver die zo somber, zo ernstig en consciëntieus durft te zijn, dwingt zonder meer respect af.

Naipaul levert om de drie of vier jaar een roman af; in de tussenliggende perioden reist hij de wereld rond en doet hij verslag van alles wat hij tegenkomt. In de winter van 1979, tijdens de Iraanse revolutie, realiseerde hij zich opeens dat hij weinig van de islam afwist en besloot zijn licht op te steken in die landen waar de islam in orthodoxe vorm terug leek te keren: Iran, Pakistan, Maleisië en Indonesië. In Among the Believers geeft hij een gedetailleerd en fascinerend verslag van die reis: in ieder geval fascinerend voor deze lezer die er minstens even onbevangen aan begon als Naipaul aan zijn omzwervingen.

Hij ging nieuwsgierig op weg in de hoop er achter te komen wat deze geestelijke ervaring, die hem zelf volkomen vreemd was, voor de moslims betekende en welke invloed de islam op het maatschappelijk leven en de economie van de betrokken landen had. In het begin observeert hij alleen; sommige dingen begreep hij, andere niet. Khomeiny's uitspraak dat de stakingen en sit-ins, die God onder het vorige regime nog welgevallig waren, nu van de duivel komen en dus verboden zijn, kan zelfs iemand die Iran nauwelijks kent ‘met zijn verstand nog wel aan’, maar de affiches in Teheran die de revolutie presenteren als een offer aan de twaalfde imam (de laatste van een in 873 uitgestorven dynastie, op wiens terugkeer de sjiïeten nog steeds wachten), gaan Naipauls bevattingsvermogen te boven.

Hij laat ons al snel weten dat hij het land in wanorde aantrof: aan de ene kant was men bezig de maatschappij af te breken, aan de andere kant wachtte men op haar herstel. Maar hij blijft naar positieve elementen zoeken: als hij op een plan voor een islamitische stad stuit, stort hij zich er meteen in - het blijkt niets te zijn, het is een droom. Hij gaat naar de heilig stad Qom en praat met enkele molla's, leermeesters van bevroren kennis, en krijgt weer nul op het rekest: iedere keer wanneer Naipaul een politiek onderwerp aan wilde snijden, ‘gleed de molla in zijn theologie af tot in zijn chaotische zekerheden.’ Ajatolla Khakalli, de bloedrechter, was makkelijker te volgen.

Slachtoffers

Aan het fundamentalisme kleeft een bezwaar: het verwerpt het ‘Westen’, maar verlaat zich nog steeds op de moderne beschaving. Naipaul komt al snel tot deze conclusie en weidt er vervolgens op de hem typerende bezeten manier eindeloos over uit. Voor diegenen die Naipauls werk kennen, komt het misschien als een verrassing dat hij weliswaar tegen al het onbenul en de verwarring die hij constateert tekeergaat, maar tolerant en toegeeflijk blijft tegenover de individuen die door waanideeën worden gegrepen. Het boek wemelt van de jonge revolutionairen en studenten, dichters, journalisten en al wat oudere, door de geschiedenis gehavende mannen, met wie Naipaul lange gesprekken heeft gevoerd: warrige, sympathieke figuren die het geheel tot een appetijtelijk, hartverwarmend verhaal maken. Hij, en wij, komen heel wat over ze te weten; hun persoonlijke waardigheid vormt een goed tegenwicht voor de maatschappelijke wanorde en uitzichtloosheid.

Maar Naipauls tabasco is niet helemaal opgedroogd: er zijn nog genoeg dwaze bijfiguren die de volle lading krijgen. De moslim-activist in Maleisië bij voorbeeld, die beweerde ‘dat de wereld de afgelopen twee- of driehonderd jaar, sinds de industrialisatie, moreel in verval was geraakt. Hij zei het op een toon alsof hij dat wel even recht zou zetten.’ Maar Naipaul richt zijn irritatie toch vooral op de ideeën, en niet op de slachtoffers.

V.S. Naipaul (tekening: Levine)

In Pakistan (‘een dwerg-economie’) vroeg hij of het land geen betere start zou hebben gehad als de stichting van de nieuwe staat meer als een politieke dan als een geestelijke overwinning was beschouwd. Zouden de moslims niet minder op hun geloof moeten vertrouwen en meer over hun maatschappelijke instellingen moeten nadenken? Het stoffige antwoord luidde dat het slecht ging met Pakistan omdat de Pakistanen geen goede moslims waren: als de staat te kort schoot, waren de mensen te kort geschoten. Naipaul reageert niet altijd negatief: op een gegeven moment staat hij in een moskee en voelt: ‘hetzelfde dat ik in de tuin van het huis van ajatolla Shariatmadari in Mesjed voelde, dat de islam een saamhorigheidsgevoel had gebracht en een zekere schoonheid... een ge-

Vervolg op pagina 67