Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

De twee gezichten van Céline
Vervolg van pagina 55

Ik heb nu al veel over en langs het boek gepraat zonder het te hebben over de vertaling. Frans van Woerdens vorige vertaling van Mort à crédit is alom bewonderend besproken en het dient gezegd dat hij ook nu weer een prachtig werkstuk heeft afgeleverd. Het proza van Céline nodigt ertoe uit om bij een vertaling voortdurend het origineel te raadplegen en daarbij werd ik steeds weer verrast door de vindingrijkheid waarmee van Woerden moderne Nederlandse equivalenten heeft weten te vinden voor Célines argot. Het moet een duivels werk geweest zijn, en de bewondering is des te groter als je nagaat dat tussen beide vertalingen een periode van nauwelijks anderhalf jaar ligt. Nederland heeft trouwens geluk gehad met zijn Céline-vertalers. De Reis naar het einde van de nacht, al in 1933 vertaald door de beroemde Sandfort, en in de jaren zestig nog eens dunnetjes - en verbeterd! - overgedaan door Kummer, wat meteen een Nijhoffprijs opleverde, en nu weer Frans van Woerden. Het kan niet anders, of ook hij zal vroeger of later de vertaalprijs in ontvangst moeten nemen.

Gespletenheid

In de radiouitzending over Céline van de Vara vond ik vooral de herinneringen van Cola Debrot interessant. Debrot, arts en schrijver als Céline, vertoefde in de jaren dertig in Parijs, en leerde daar de Franse schrijver kennen. Wat hem altijd opviel bij Céline was de discrepantie tussen het vooraanzicht en het profiel. Céline en face had iets vriendelijks, iets spontaans, terwijl zijn profiel wantrouwen en agressiviteit uitdrukte. Hij was een man met twee gezichten. Ik heb alle foto's uit het Album Céline bekeken, maar kon Debrots tegenstelling niet bevestigd vinden. Wel bracht het mij op het idee een oude ‘truc’ uit te halen. Bekend is, dat bij vergelijking de linker en rechter gezichtshelften bepaalde onderlinge asymmetrieën vertonen. Over het algemeen neemt men aan dat de rechterhelft ‘bewust expressief is en gericht op de omgeving, op de mensen met wie je praat, terwijl de linkerhelft meer geremd en privé zou zijn, en geslotener dan de ‘open’ rechterhelft. Deze verschillen zijn mogelijk te verklaren door bepaalde functionele verschillen tussen de beide hersenhemisferen. De linker hersenhelft waar onder andere de spraakcentra zetelen en die dus alleen al op grond hiervan een communicatieve functie heeft, ‘stuurt’ de rechter gezichtshelft, terwijl de rechter hersenhelft van belang zou zijn voor de emoties, en dan wel vooral de negatieve, die vervolgens weerspiegeld worden op de linker gezichtshelft. In overeenstemming hiermee is, dat herkenning van een gezicht voor een belangrijk gedeelte berust op de rechter gezichtshelft. Deze ‘lijkt’ ook het meeste op het totale portret.

De ‘truc’ bestaat uit het completeren van de linker gezichtshelft van een ‘en face’ foto met de gespiegelde weergave van deze zelfde helft. Voor een rechts-rechtsportret gaat men op gelijke wijze te werk. Zo verkrijgt men symmetrische portretten die bestaan uit twee linker- en uit twee rechterhelften. Een gelukkig toeval wilde dat in het Album een portret van Céline voorkomt dat aan de eisen voor zo'n truc voldoet, dat wil zeggen volledig frontaal genomen, en met een gelijke lichtverdeling over de beide helften. Het resultaat van de transplantaties mag er zijn. Céline blijkt inderdaad, zoals Debrot al suggereerde, een man met twee gezichten. De rechterhelftfoto blijkt emotioneel vlak, neutraal, terwijl de man van de links-linksfoto de kijker broeierig en onheilspellend aanstaart. Het gaat wat ver om in de portretten de schrijvers te zien van respectievelijk de romans en de antisemitische pamfletten, maar toch is Célines ‘gespletenheid’ door de ingreep enigszins zichtbaar gemaakt.