Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 58]

Geterroriseerd door de droogte
De compacte spanning van de Braziliaan Graciliano Ramos

Vlucht voor de droogte door Graciliano Ramos vertaling: Cecilia Correia Castilho Uitgever: Het Wereldvenster, Novib, 105 p., f19,50

Maarten Steenmeijer

Het is niet de geringste verdienste van De Derde Sprekerserie (een samenwerkingsproject van uitgeverij Het Wereldvenster en de ontwikkelingsorganisatie de Novib) een aantal belangrijke romans uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika toegankelijk gemaakt te hebben voor het Nederlandse publiek. Hoewel deze taalgebieden niet verwaarloosd worden door de andere uitgeverijen blijft er blijkbaar genoeg waardevols over om een aantrekkelijke serie als De Derde Spreker mogelijk te maken.

Wat Latijns-Amerika betreft blijkt het accent vooral te liggen op de literatuur van vóór de boom (de spectaculaire groep schrijvers die de laatste twintig jaar wereldfaam hebben verworven: García Márquez, Vargas Llosa, Fuentes, Cortázar). Zo verschenen de laatste jaren Cacaoplantage (oorspronkelijk verschenen in 1933), een niet zo geslaagd werk van de bekendste Braziliaanse schrijver van deze eeuw (Jorge Amado) en Huasipungo (1934) van de Ecuadoriaan Jorge Icaza, een roman over de Indianenonderdrukking die nog niets aan kracht heeft ingeboet. Ook Vlucht voor de droogte van de Braziliaan Graciliano Ramos (1892-1953) dateert uit de jaren dertig (de eerste druk verscheen in 1938). En net als Huasipungo is het nog steeds een actueel boek, en dan doel ik niet alleen op de onveranderde sociale structuren van Latijns-Amerika, maar ook op de literaire kwaliteiten.

Vlucht voor de droogte speelt zich af op de sertao, het droge binnenland in het Noordoosten van Brazilië. Een gezin (Fabiano, Sinhá Vitória, hun twee zoontjes en het teefje Baleia) zijn op zoek naar een vruchtbaar stukje land, vinden vervolgens een - zij het miniem - bestaan op een fazenda (landgoed) en moeten ten slotte ook hier wegtrekken als de droogte wederom toeslaat.

Het lijken de ingrediënten voor een sociaal-realistische roman van het zuiverste water. Toch is de beschrijving van de uiterlijke verschrikkingen veel minder belangrijk dan de psychologische tekening van het door de droogte geterroriseerde gezin, in het bijzonder van Fabiano en het teefje Baleia.

Wrang mechanisme

Beiden worden gedreven door een mengeling van opstandigheid en aanpassingsvermogen. Onmacht is het gevolg van de voortdurende strijd tussen deze twee polen: ‘Voor haar (Baleia) betekende een trap een onaangenaam maar onvermijdelijk iets. Er was maar één manier om eraan te ontkomen: de vlucht. Maar soms kreeg ze bij verrassing het uiteinde van een sandaal tegen haar achterste - ze liep dan jankend weg, verborg zich in het kreupelhout en had dan maar één wens: haar tanden eens in een paar scheenbenen te zetten. Maar aangezien ze niet in staat was om haar wens ten uitvoer te brengen, kalmeerde ze.’

Hond en baasje geven de moed nooit op, maar proberen uit het minste of geringste lichtpuntje hoop te putten. Daartoe hebben ze een wrang mechanisme ontwikkeld: voortdurend de realiteit ontkennen, net doen alsof bepaalde dingen niet hebben plaatsgevonden. Het is hun enige kans op overleven.

Noodsprong

Meer voor de hand liggende (en daarom minder verrassende) ontsnappingswegen zijn de drank en de gokspelletjes. Dat daar alleen maar brokken van komen is voorspelbaar. Het slot van het boek is schrijnend in zijn contrast tussen de strijdlust van het gezin en de uitzichtloosheid van hun situatie. Ze moeten opnieuw vertrekken vanwege de droogte, maar Fabiano en zijn vrouw zijn desalniettemin nog in staat om grapjes te maken en hun hoop te vestigen op een nieuw leven. In de laatste regels doemt het besef op dat ze nergens meer toe dienden. Hun vertrek naar de stad is geen keuze geweest, maar een noodsprong in het duister. In de stad wacht hun twee anonieme kinderen (ze worden nergens met name genoemd) een anonieme toekomst. De vertaling roept enkele vraagtekens op, te beginnen bij de titel. De Portugese titel luidt Vidas Secas, hetgeen droge (of dorre) levens betekent. Een bruikbare titel, vind ik. Waarom dan Vlucht voor de droogte? Natuurlijk speelt de vlucht een belangrijke rol, maar geen overheersende. Alleen het eerste en laatste hoofdstuk gaan over vluchten, de rest van het boek betreft het (dorre) verblijf op de fazenda. ‘Dorre’ of ‘droge levens’ staat niet alleen dichter bij de originele titel, maar lijkt me bovendien een beter bij de inhoud passende titel.

Het omslag van Ramos' ‘Vlucht voor de droogte’. De boeken in de Derde Sprekerserie zien er aanmerkelijk beter uit sinds de omslagen worden ontworpen door Peter van Hugten.

Diezelfde dorheid is terug te vinden in de constructie en stijl van de roman. De hoofdstukken laten zich bijna als korte verhalen lezen, zo compact en vol spanning zijn ze. Hetzelfde geldt voor de stijl. Het taalgebruik is sober en er worden weinig voegwoorden en juist veel komma's gebruikt. Dat is in het Portugees overigens gebruikelijker dan in het Nederlands, waarin tussen de laatste twee woorden uit een opsomming vrijwel altijd en staat. Toch had de vertaalster in vele gevallen de Portugese komma's kunnen handhaven, zonder het Nederlands geweld aan te doen. Het was de spanning ten goede gekomen.

Dit lijkt detailkritiek, maar is het gezien het onderstaande niet. Want hetzelfde verhaal geldt voor ‘tussenwoordjes’ als nog, toch, dus, derhalve, wel, eens, enzovoort. Ze zijn in het Nederlands gebruikelijker dan in het Portugees maar storen in een compacte stijl, ook in het Nederlands. Dan krijg je dus toch wel echt gewoon dit soort zinnen: ‘Hij schreeuwde zijn uitdagende woorden uit op een verwarde manier, toch wel een beetje bang dat men hem zou horen.’ Of: ‘Als hij eens enkele maanden zou kunnen sparen, dan zou hij er bovenop komen.’ Voer voor Kweetal.

Zijn deze twee manieren van vertalen een kwestie van stijl, pertinent fout vind ik herschrijvingen als ‘de duisternis van de nacht’ waar ‘de nacht’ staat. Of ‘Hij zou zijn krachten sparen voor iets beters’ terwijl er staat ‘Hij zou zijn krachten sparen’. Dit zondigt niet alleen tegen de bondige stijl van Ramos, maar ook tegen een van de meest elementaire regels voor het vertalen van een roman: het boek dient niet mooier of lelijker gemaakt te worden, maar (zoveel als mogelijk is) net zo mooi of lelijk als het origineel te worden.

Het zou van kwade wil getuigen als ik het hierbij zou laten, want de vertaalster blijkt soms wel degelijk de compacte stijl van Ramos aangevoeld te hebben. Zo vertaalt zij ‘Apareça um homen!’ (letterlijk: Laat er maar een man komen!) kortweg met ‘Kom op.’ (té kort misschien?). En, wat belangrijker is, veel van de oorspronkelijke sfeer is terug te vinden in deze vertaling.

Overigens is Vidas Secas al eerder in het Nederlands gepubliceerd. Het verscheen in 1972 als Doem van de droogte (ook al zo'n merkwaardige vertaling) in de vertaling van Rudolf Simoens bij D.A.P. Reinaert Uitgaven te Brussel. Het is hier destijds onopgemerkt gebleven. Het boek verdient beter.

IT WAS THE SMALLEST PIZZA THEY HAD EVER SEEN