Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 54]

De twee gezichten van Céline
Bij de vertaling van D'un chateau l'autre door Frans van Woerden

Van het ene slot naar het andere door Louis-Ferdinand Céline Vertaling Frans van Woerden Uitgever: Meulenhoff, 383 p., f49,50
Céline-Journaal 2 Uitgever: Bzztôh, 48 p., f10,-

Ed Jongma

Céline mag zich in Nederland verheugen, in ieder geval waar het de publiciteitsmedia betreft, in een nog steeds groeiende belangstelling. Het verschijnen van de vertaling van D'un chateau l'autre, Van het ene slot naar het andere, viel bij voorbeeld samen, en het zal zeker niet toevallig zijn, met een radioprogramma van anderhalf uur over de schrijver, en de uitgave van het tweede nummer van het Céline-journaal onder auspiciën van het Nederlandse Céline-genootschap. Een opmerkelijk fenomeen, dit genootschap, maar het heeft met de verschenen twee afleveringen van het journaal haar bestaan zeker al gerechtvaardigd.

Céline: het rechts-rechtsportret

De artikelen die opgenomen werden, zijn informatief en zakelijk en lijken erop gericht elke mythevorming rond de schrijver bij voorbaat te ontmaskeren. Hetzelfde kan niet gezegd worden van een brief van Gerard Reve, waarmee het tweede nummer opent. Dat Céline van Europees formaat was, akkoord, maar het bewijs dat Reve aanvoert, ‘dat hij (Céline) even goed Engels sprak en schreef als Frans’, is een fabeltje. Je hoeft maar twee regels Engels van hem gelezen te hebben om te weten dat hij zich in die taal misschien kon behelpen, maar meer ook niet. En: ‘Hij is bij mijn weten de enige Franse 20ste eeuwse schrijver, die de “Franse cultuur” vergeleek met die van de rest van de wereld, en zich bewust was, dat er belangrijke schrijvers bestonden die geen Fransman waren en geen Frans schreven.’ Een mooi portret, dat evenwel geen enkele gelijkenis vertoont met Céline, maar veel meer met een man als Valéry Larbaud.

Céline

Céline: het links-linksportret

De twee eerste artikelen uit het tweede nummer hebben de Duitslandtrilogie als onderwerp en vormen dus een goede begeleiding bij deze nieuwe vertaling. Jan Versteeg gaat in op ‘de tijd en de chronologie’ binnen de drie boeken en wijst erop dat chronologisch Nord, het tweede deel, eerst komt, dan het eerste deel van Rigodon, dan pas D'un chateau l'autre, en vervolgens het laatste deel van Rigodon. Men kent waarschijnlijk ongeveer de loop der gebeurtenissen: Céline vluchtte kort na de invasie in Normandië met zijn vrouw Lili en de kat Bébert naar Duitsland, om vandaar te trachten naar hetzij Denemarken, hetzij Zwitserland te komen. Dit lukte niet. Na een verblijf in Baden-Baden komt het gezelschap via Berlijn terecht in Zornhof, een plaatsje ten noordoosten van Berlijn, waar zij verblijven tot eind oktober. Daarna voegen zij zich bij het legertje Franse collaborateurs dat zich samen met de regering-Pétain heeft genesteld in het dicht bij de Zwitserse grens gelegen plaatsje Sigmaringen. Het verblijf hier, dat vier maanden zal duren, vormt het eigenlijke onderwerp van D'un chateau l'autre. Begin maart 1945 krijgt Céline toestemming om Sigmaringen

[p. 55]

te verlaten en naar Denemarken te vertrekken, waar hij na een enerverende treinreis van drie weken door een totaal verwoest en ontredderd Duitsland en bestookt door talloze bombardementen ook werkelijk arriveert.

Verteller en lezer

Interessanter dan het vermelden van deze chirurgische ingrepen in de chronologie die bekend verondersteld mogen worden, is Versteegs poging een analyse te geven van de accenten die Céline in de drie boeken legt. Zoals altijd bij Céline lopen ook hier fictie en werkelijkheid door elkaar heen, maar door de aard der omstandigheden - het gaat om de beschrijving van een historisch belangwekkende situatie - wordt Céline nu bovendien kroniekschrijver. Deze drie aspecten van Céline schrijverschap worden in de trilogie wisselend benadrukt. Volgens Versteeg overheerst in D'un chateu l'autre de kroniekschrijver, in Nord de romancier, dat wil zeggen dat de werkelijkheid hier in sterke mate door de verbeelding wordt getransponeerd, en in Rigodon de autobiograaf. Het is een aardig gevonden gezichtspunt, en er valt zeker iets voor te zeggen. Michèle Out-Breut gaat in op het geraffineerde spel dat Céline met de lezer speelt in de trilogie. Volgens haar stonden voor hem na de oorlog in beginsel twee mogelijkheden open: volharding in het kwaad ‘zonder wroeging en met opgeheven hoofd’ of een vragen om vergeving ‘zonder enige waardigheid’. In beide gevallen zou de trilogie mislukken, omdat dan het typisch Célineaanse bondgenootschap tussen verteller en lezer zou ontbreken. Daarom koos Céline voor een hardnekkig manipuleren van de lezer door de wrange gebeurtenissen in het satirische en burleske te trekken. Als er geen hoop meer is voor de mensheid, als er geen idealistische normen meer bestaan, dan kan men maar beter het vege lijf zien te redden, en trachten de lezer mee te krijgen in een grotesk spel van verontwaardiging en medelijden bij de aanblik van een zo apocalyptische ondergang; ‘Men kan nu maar beter flink schransen, en zo veel mogelijk slapen op de weg die leidt naar helemaal niets.’

In een interview met Madeleine Chapsal heeft Céline eens gezegd: ‘Het verhaal van D'un chateau l'autre is eigenaardig omdat het nogal grappig is 1142 ter dood veroordeelde Fransen in een stadje bij elkaar te zien... Dat zie je niet vaak! Je schrijft maar heel zelden de kroniek van 1142 ter dood veroordeelden!... Een heel klein vijandig Duits plaatsje met de hele wereld tegen je... Want die van Buchenwald, alle mensen stonden op ze te wachten om ze te omhelzen, te kussen, terwijl die van Sigmaringen, de wereld zat achter ze aan om hun ingewanden eruit te snijden... Dat is een heel merkwaardige toestand die niet vaak voorkomt! Dat is nogal grappig, 1142 kerels ingesloten door de dood die, allemaal, probeerden degene aan te wijzen die voor iedereen moest boeten! En ik zat erbij omdat ik antisemiet was... Dat was iets bijzonders. “Ik, ik was collaborateur maar geen antisemiet, maar hij, hij daar was antisemiet. Aha, hij dus, we kunnen onze gang gaan, hij zal boeten voor ons allemaal.” Lafheid, echte menselijke vuilakkerij!...’

Grimmige humor

De schrijnende tegenstellingen - Buchenwald, Sigmaringen - en de achtervolgingswaan maken van dit fragment een exemplarisch staaltje Célineaanse psychologie. Célines neiging om zondebokken aan te wijzen die schuld dragen aan zijn ongenoegens en onvrede keert zich als een boemerang tegen hem. Hij zal overal voor op moeten draaien. De hele wereld, en niet alleen de joden, zit hem ditmaal op de hielen. Het is een instelling die na de oorlog al zijn proza zal vergiftigen en inspireren. Verheffende literatuur levert het niet op, maar daar is het Céline ook nooit om te doen geweest. Meer nog dan zijn vorige boeken vormt de Duitslandtrilogie de neerslag van een lang aangehouden woedeaanval. Het astmatische, hijgende proza is daarbij heel functioneel. Het lijkt of er voortdurend lucht te weinig is om al zijn grieven naar buiten te kunnen krijgen, grieven die trouwens vervat zijn in een snerpende en grimmige humor.

The Dentist

Dat Céline zijn trilogie begint met de Sigmaringen-periode heeft ongetwijfeld ook te maken met praktische overwegingen. Hij moest zich weer een lezerskring veroveren en een kroniekachtige beschrijving van de voor Fransen intrigerende lotgevallen van Pétain en de zijnen in het Duitse ballingsoord Sigmaringen leek daartoe het meest opportuun. Van het ene slot naar het andere opent met de penibele omstandigheden waaronder Céline zich aan het schrijven van de trilogie zet. Hij is uit Denemarken teruggekeerd in Frankrijk en woont met Lilly en een aantal honden in Meudon, een voorstadje van Parijs, waar hij een kwijnende artsenpraktijk uitoefent. Hij leidt een sterk vereenzaamd en geïsoleerd leven en wordt naar het schijnt, maar men kent langzamerhand zijn achtervolgingswanen, door iedereen met de nek aangekeken. De enige mensen buiten zijn patiënten met wie hij contact heeft zijn zijn uitgever Gaston Gallimard en diens hoofdredacteur Jean Paulhan, die hem hardnekkig op de huid zitten teneinde kopij los te krijgen. De meest genadeloze portretten die in het boek voorkomen zijn die van Achilles Brottin en Norbert Loukom, onder welke namen beide bovengenoemde heren in het boek optreden. Zij komen te voorschijn als ergerlijke uitzuigers die mooi weer maken en in dure auto's rondrijden op kosten van de arme schrijvers wier werk in hun kelders ligt te beschimmelen. Vergeleken bij het venijn dat Céline in hun beschrijving stopt, munt het portret dat Hermans in Uit talloos veel miljoenen van zijn uitgever Van Oorschot geeft uit door een opperste vriendelijkheid. Men kan zich afvragen of het feit dat zij niettemin het boek hebben willen uitgeven aanvullend bewijs levert voor hun schurkachtigheid, of dat het juist getuigt van een zekere grootmoedige zieleadel.

Vertaling

Uit de notities bij de Franse Pléiadeuitgave van de trilogie blijkt, dat Céline in deze jaren een zeer uitgebreide correspondentie voerde met Gallimard waarin vaak een totaal andere toon te beluisteren viel. Heftige fragmenten worden steeds geneutraliseerd door betuigingen van een warme vriendschap. ‘Ik maak maar een grapje; als je al geen grapje meer mag maken...’ ‘De relaties (schrijft Henri Godard, de bezorger) behouden in hun meest gespannen momenten toch iets van een spel. Céline provoceert, beschimpt, maar zonder dat het ooit mogelijk is om vast te stellen of je hem au sérieux moet nemen, of dat hij maar een spelletje speelt.’ Het zal wel beide in een zijn, wat goed past bij de gevoelige, kwestbare en daardoor agressieve persoonlijkheid van Céline.

Vervolg op pagina 61