Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 48]

Het proces tegen een uitzonderlijk mens
Roman van de Zweedse Nobelprijswinnaar Eyvind Johnson vertaald

Dromen van rozen en vuur door Eyvind Johnson vertaling en nawoord: Caroline Forrer-Godfried Uitgever: Meulenhoff, 368 p., f42,50

Maarten 't Hart

Om de Nederlandse lezer, mogelijk nog onbekend met de Zweedse auteur Eyvind Johnson, enig idee te geven van zijn werk, lijkt een vergelijking met Simon Vestdijk een goed begin. Eyvind Johnson (1900-1976) was niet alleen een tijdgenoot van Vestdijk, maar ook een geestverwant. Evenals Vestdijk was hij afkomstig uit een kleinsteeds milieu (Johnson werd in Överluleå geboren) en in zijn eerste romans is, net als in Meneer Visser's Hellevaart, de invloed van Freud en James Joyce bespeurbaar. Johnson was vanaf het eerste optreden van de nazi's fel gekant tegen het nationaal-socialisme en net als Vestdijk schreef hij voor de Tweede Wereldoorlog een vier-delige autobiografische romancyclus. In deze werken heet de Anton Wachter Olof. Deze Olof heeft overigens met Anton Wachter verder niet zoveel gemeen. Na de oorlog liet Johnson nog eens een serie autobiografische romans volgen; deze serie bestaat uit drie delen. Waren het er vier geweest, men had haast niet meer aan toeval kunnen geloven.

Bij Johnsons Krilon-trilogie - over de houding van Zweden tegenover Hitler-Duitsland - dringt zich de vergelijking op met Pastorale 43 en Bevrijdingsfeest. Maar anders dan Vestdijk, die alleen maar kandidaat stond, kreeg Johnson samen met Martinson in 1974 de Nobelprijs. Van Martinson werd, lang geleden alweer, De weg naar Klockrike in Nederlandse vertaling uitgebracht (wie de hand kan leggen op een tweedehandsexemplaar daarvan moet dat ogenblikkelijk doen: het is, vooral in stilistisch opzicht, een van de meest opzienbarende boeken uit de Scandinavische literatuur) en van Johnson is nu dan Drömmar om rosor och eld (1949) vertaald. In het nawoord schrijft de vertaalster dat Johnson met Dromen van rozen en vuur in het Nederlands wordt geïntroduceerd. Toch is in 1940 een vertaling verschenen van de twee laatste Olofromans. De vertaalster was Greta Baars-Jelgersma en beide boeken verschenen in één band onder de titel De weg naar onzekerheid bij Arbo in Amsterdam. Ook de eerdere delen van de Olof-romans schijnen in het Nederlands vertaald te zijn, maar die vertalingen heb ik helaas nooit in handen gehad.

Brandstapel

Net als Vestdijk schreef Johnson ook een reeks indrukwekkende historische romans waarvan Dromen van rozen en vuur er één is. Hierin wordt nauwgezet de voorgeschiedenis van en het proces tegen de Franse priester Urbain Grandier behandeld. Urbain Grandier (in de roman heet hij Urbain Grainier) leefde in het begin van de zeventiende eeuw in het Frans plaatsje Loudon. Hij had een verhouding met Madeleine de Brou (in de roman Madeleine de Brone) waarvan niet alleen de inwoners van Loudon, maar ook zijn superieuren op de hoogte waren. Grandier betoverde vrouwen, had een grote denkkracht, en wist zijn gedachten superieur te formuleren. Zijn tegenstanders benijdden hem bitter. Om hem ten val te brengen gebruikten zij een tamelijk originele methode. In het Ursulinenklooster te Loudon werd de éne non na de andere door duivels bezeten en telkens als de pater-exorcist Minet de duivels wist uit te drijven, noemden zij als grote boosdoener de naam van de priester Grandier. Aldus hoopte zich belastend materiaal tegen hem op en ten slotte werd hij voor de rechtbank gesleept en in 1634 veroordeeld tot de brandstapel. Daar het volledige verslag van de rechtszitting bewaard is gebleven en er al dadelijk na Grandiers dood allerlei werken over het proces verschenen, behoeft het geen verbazing te wekken dat het materiaal regelmatig gebruikt werd door romanschrijvers en dramaturgen. In haar nawoord vermeldt de vertaalster uiteraard de roman The Devils of Loudon van Aldous Huxley uit 1952 en zij noemt ook het toneelstuk The Devils van John Whiting en de opera De duivels van Loudon van Penderecki.

Buitenstaander

Nog een andere, niet door de vertaalster genoemde auteur, die zich met deze stof bezighield, was de Poolse schrijver Jaroslaw Iwaskiewicz die in Mutter Johanna von den Engeln (zo heet de novelle in de Duitse vertaling van Harrer) uit 1946 eveneens exorcisme in het Ursulinenklooster te Ludyh behandelde. Maar Iwaskiewicz heeft een eigen verhaal geschapen, baseerde zich niet op het proces.

Johnson volgde, zoals gezegd, het proces nauwgezet. Maar hij voegde, net zoals Vestdijk gedaan zou hebben, een nevenfiguur toe die grote delen van het verhaal vertelt. Deze nevenfiguur, Daniel Drouin, een assessor, is een typische buitenstaander, een humanist, een ironischsceptisch handelend en denkend mens, die het gebeuren rondom Grandier van veilige afstand beziet. Bij Vestdijk zou zo'n figuur langzamerhand betrokken raken bij het lot van de priester en ten slotte zijn positie van buitenstaander opgeven en daardoor eventueel zelf vereenzaamd en ellendig achterblijven. Bij Johnson is dat veel minder het geval; Drouin raakt eigenlijk pas bij het lot van Grandier (Granier) betrokken als deze ellendig omkomt op de brandstapel.

Niettemin is het soms net alsof je Vestdijk leest, bij voorbeeld deze passage: ‘Nadat hij weer boven was gekomen zette hij de opgebrande kaars op de tafel en deed het raam een stukje open. De Manke stak het plein schuin over met zijn cape over zijn hoofd getrokken tegen de regen. Een massa duisternis in de rest van duisternis. Toen hij bij het begin van de slachterijstraat gekomen was waren zijn soppende voetstappen beter te horen; zijn kreupelheid kwam zeer duidelijk uit.’

Dromen van rozen en vuur behandelt een gruwelijk drama. Men kan zich afvragen of exorcisme nu nog wel een thema is dat zo'n uitgebreide behandeling verdient. Maar in feite gaat de roman over iets anders, gaat ze over de haat van een domme gemeenschap tegen een uitzonderlijk mens. Het werk illustreert wat Bernanos al schreef: ‘Iedereen weet toch waartoe de geduldige, waakzame haat van de middelmatige in staat is.’