Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 42]

De weerzinwekkende geschiedenis van een arme sodemieter
Ludwig Fels schrijft een handtastelijke taal

Ein Unding der Liebe door Ludwig Fels Uitgever: Luchterhand importeur: Nilsson & Lamm, 338 p., f32,-

Wouter Donath Tieges

Ein Unding der Liebe, in de Bondsrepubliek door een college van vooraanstaande critici uitgeroepen tot ‘het boek van de maand september’, is een onsmakelijke roman. Schreef Günter Grass met zijn De bot onder andere een culinaire roman, waarin met een onmiskenbare wellust recepten uit de doeken worden gedaan en spijzen worden beschreven (ook al zal het frequente gebruik van ingewanden niet iedere lezer smakelijk voorkomen), Ludwig Fels maakte met zijn Ein Unding der Liebe een uitgesproken anticulinaire roman. Er wordt weliswaar heel wat afgegeten, Fels deinst ook niet terug voor beschrijvingen en opsommingen, maar het eten waarmee zijn roman is doorspekt, is dat van de snackbars, de supermarktrestaurants en de Schnellimbisse; druipende worsten en slappe frieten, synthetische karbonades en fraaigekleurde frikadellen, vette stamp en goelasj waarin de restjes van de vorige dag zijn verwerkt, gegarneerd met bruingerande blaadjes sla en snotterige schijfjes tomaat - zowel Grass als Fels verschijnen bij uitgeverij Luchterhand, beide romans zijn opgebouwd uit verhalende passages in combinatie met gedichten, je zou haast vermoeden dat Ludwig Fels ook een anti-Bot heeft willen schrijven: geen intellectuele, afstandelijke kijk op geschiedenis en wereldgebeuren, maar een indringende, handtastelijke, vaak weerzinwekkende geschiedenis van een arme sodemieter in de Westduitse welvaartmaatschappij.

De antiheld van deze roman is de zevenentwintig jaar oude Georg Blechstein, keukenhulp in een supermarktrestaurant. Hij woont bij zijn oma en zijn kwezelachtige tante in een eengezinshuisje aan de rand van een in zijn steriliteit en troosteloosheid prachtig geschilderd Westduits provinciestadje. Van zijn moeder heeft hij alleen maar gehoord dat ze een drankzuchtige hoer zou zijn; oma en tante hebben Georg altijd ver van zijn moeder gehouden en hun ‘liefde’ aan hem gegeven via de maag: ze hebben hem volgevoerd, hem opgevoed tot een ‘fatsoenlijk’ mens en chanteren hem nu met hun goedheid, terwijl Georg is uitgedijd tot een wanstaltig monster: vetzak, uitgelachen op school, bespot door de meisjes, totaal contactarm. Eten en drinken hebben voor hem altijd vervangen wat hij zich onder liefde voorstelt, een voorstelling die gebaseerd is op televisiefilms en pornoblaadjes; van die liefde kan hij slechts dromen.

Ludwig Fels

Gewelddadigheid

Het klinkt allemaal nogal tot tranen roerend en clichématig, maar de grote verdienste van Fels is dat hij deze figuur heel acceptabel weet te maken, weet uit te bouwen tot een (extreme) symboolfiguur van iemand die aan het consumeren te gronde gaat, wordt geamputeerd in zijn gevoelens en dan, als enige uitweg, tot gewelddadigheden als uitlaatklep voor zijn agressiviteit wordt gedreven, dader en slachtoffer tegelijk: ‘Georg liep naar het portier van de auto, aarzelde even, versnelde plotseling en sprong, toen hij dichtbij genoeg was, keihard tegen de politieman aan die stond te wachten, ramde hem tegen de autodeur, racete om de motorkap heen en holde weg. Volkomen zinloos telde hij de stappen tot aan de volgende kruising en was al haast de hoek om tegen zijn rechter jaspand door een hevige schok werd geraakt. Hij hoorde een geraas, een gebroken knal, de wegebbende echo van een schot en hoorde zichzelf een luide kreet slaken; terwijl hij verder rende begaf zijn sluitspier het haast.’ Omdat Blechstein zelf de geschopte en geslagene is en uit een gebrek aan zelfbewustzijn met zich laat sollen, wordt geweld voor hem tot een tweede natuur. Liefde kent hij niet. Hij droomt van een mooier leven dan het zinloze bestaan van zware werkdagen, zich zat zuipen in de avonden en de weekends, maar weet dat dit niet haalbaar is. Hoe kan hij zorgen dat iemand hem respecteert? Door geweld.

Bruuske beelden

Het is de woede van Ludwig Fels, zelf uit een asociaal milieu afkomstig, de werkelijke begaanheid met het lot van zijn held, die Ein Unding der Liebe met al zijn clichés (maar omdat het clichés zijn, zijn ze nog niet minder waar!) overeind houdt. Die woede (ik gebruikte al eerder de term ‘handtastelijk’) komt ook tot uitdrukking in de taal, die provocerend, kwetsend, verbitterd is; geen uitgebalanceerde zieleroerselen, geen spitvondige psychologismen, maar bruuske beelden, harde staccato-opsommingen (waarbij hij overigens met name in de natuurbeschrijvingen en de gedichten voor mijn gevoel weleens doorslaat) - een taal die, zoals Nicolas Born eiste, zich bevrijdt van de in haar opgesloten interpretaties: om niet door de conventionele, maatschappelijk geaccepteerde taal gevangengehouden te worden, wordt voor een agressief, weinig esthetisch taalgebruik gekozen. Ludwig Fels (geboren in 1946, met vier dichtbundels, de verhalenbundels Platzangst en Mein Land en de korte roman Die Sünden der Armut op zijn naam; een keuze uit zijn tussen 1973 en 1980 geschreven gedichten verscheen onder de karakteristieke titel Vom Gesang der Bäuche) kiest partij voor de slachtoffers van de consumptiemaatschappij, voor de mensen die vanachter de toonbak toekijken hoe de consumenten in de lunchpauzes hun eten naar binnen schrokken; zijn houding heeft niets theoretisch, niets van slecht geweten: hij hoort tot deze ontrechten, spreekt hun taal, kent en analyseert hun trucs om te overleven, die eigenlijk dood zijn en toch doorgaan, tegen zich zelf:

Was wird, stirbt
meine Mutter dies Jahr
betrogen um Urlaub und Lohn schon jetzt
und dann um die Rente?
Das schönste am Jahr ist vorbei
die Kälte, der Regen, der Schnee.
Und besonders die ungefähre Stille.
Ein Freund sitzt im Knast, ein wenig
Bekannter verunglückte tödlich
in New York oder wo. Es ist alles wie vorüber.
Das viele Nichts
wirft mich um ein Jahrhundert zurück.
Was wird aus denen
die spielen, sie wären auf der Welt
und der Erde entwöhnt?
Jeden Tag gibts eine alte Zeitung
die ich schon längst auswendig hersagen kann.
Es war nichts.
Nur die Zahl der Toten nimmt zu, jener
die weitermachen, wie ich
gegen mich.

Het verhaal van Georg Blechstein is snel uitverteld. Op een dag vindt hij brieven van zijn moeder waarin zij smeekt haar zoon te mogen zien; ze werden nooit beantwoord. Georg verlaat zijn oma en tante en gaat op zoek naar zijn moeder. Als hij haar vindt blijkt ze inderdaad een hoer die aan de drank is; ze heeft, lichamelijk aan het einde van haar krachten, geen boodschap meer aan haar zoon, die dan door een vriendin van haar, zonder gevoel, zuiver technisch, in de liefde wordt ingewijd. Zijn pogingen om een baan te vinden (in een snackcar) en zo zijn moeder en haar vriendin de dwang tot geld verdienen te besparen, zijn van een ontroerende treurigheid.