Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 36]

Een onzichtbare heldin
De eerste roman van Tom Pauka

Winnifred onttrekt zich aan het oog door Tom Pauka Uitgever: Querido, 115 p., f19,90

Frans de Rover

De mate waarin een auteur zijn ware ‘bedoelingen’ achter zijn verhaal of roman aan het oog weet te onttrekken, bepaalt tot op grote hoogte mijn waardering voor het betreffende werk. Hoe meer de auteur bij de vormgeving van zijn geschiedenis impliciet laat, hoe meer de fantasie en het combinatie- en interpretatievermogen van de lezer geprikkeld kunnen worden. Kúnnen worden: dit spel tussen auteur en lezer is geen spel zonder grenzen, maar verloopt volgens subtiele, ongeschreven want onvoorspelbare regels. Een van mijn spelregels bij het traditionele romangenre is echter dat grensoverschrijding plaats heeft wanneer ook na herhaalde lezing en herhaalde pogingen tot ‘duiding’ en ‘aanvulling’ geen min of meer coherént beeld van of visie op de uitgebeelde wereld resulteert. Wanneer de reeks beschreven handelingen en gebeurtenissen een volstrekt toevallig karakter blijft behouden; wanneer de noodzaak van de vermelding van bepaalde verhaalfeiten duister blijft; wanneer het boek na lezing slechts een loodgrijze betekenisnevel achterlaat. De eerste roman van Tom Pauka, Winnifred onttrekt zich aan het oog, vormt in dit verband een treffende illustratie. Treffend van neveligheid dan.

Pauka lijkt te hinken op twee gedachten: enerzijds wil hij een soort midlife-crisis van een vijfenveertigjarige vrouw schetsen, anderzijds tracht hij een soort maatschappelijk engagement in te brengen door deze vrouw te relateren aan de strijd om het bestaan van een door de overheid gesubsidieerd adviesorgaan. De dubieuze combinatie van deze twee overigens nogal modieuze elementen maakt dat noch de vrouw en haar existentiële nood, noch de maatschappelijke problematiek ook maar enigszins acceptabel, dat is overtuigend aan de orde komt. Dit laatste is vooral het gevolg van een tekort aan compositievermogen van Pauka. Zijn roman staat vol met realistische beschrijvingen van ‘feiten’ (‘zinloze feiten’ om met Reve te spreken), maar nimmer komen die in enige spanningsrelatie tot elkaar te staan. Daardoor ontstaat geen moment het idee dat Pauka's mededelingen enige andere functie hebben dan oprekking, aankleding van een uiterst mager handelingsdraadje. Mededelingen als bladvulling kortom.

Bewaarappeltje

De inzet van de roman is typerend voor Pauka's schrijfwijze. De hoofdpersoon Winnifred (Winnie) de Wolf parkeert haar auto voor een stationsgebouw en loopt naar de gereedstaande trein. ‘Op het moment dat ze vanuit de trein niet meer gezien kon worden trad een kleine verandering op in haar wandelritme, haar voetstappen raakten aan elkaar verbonden door een krasgeluid zoals bij iemand die te grote schoenen draagt. Winnie drukte met haar linkerhand haar jas vaster tegen zich aan en keek naar haar voeten. Trapje op, tweemaal rechtsaf, dan langs het kaartjeskantoor met achter het raam de welwillend glimlachende stationschef, de trein tegemoet. Haar voetstap was weer normaal. Het tempo waarin ze zich voortbewoog lag om en nabij de 100 passen per minuut, een stevige wandelpas die ze uren vol kon houden.’ In de trein ontmoet ze een veertienjarig meisje dat haar uithoort over haar doen en laten en haar ten slotte een ‘bewaarappeltje’ aanbiedt. ‘Naast het meisje zat een kleine roodharige vrouw die met drie pennen een lange blauwe slurf aan het breien was. Deze vrouw zou pas in Heerhugowaard, waar ze de trein verliet, voor de eerste maal opkijken maar aangenomen kan worden dat ze van wat er gezegd werd geen woord heeft gemist.’ Zo'n zin roept bij mij enige verwachting op: een afgeluisterd gesprek door een roodharige vrouw met een slurf, daar horen we nog van. Maar niets van dat al: vrouw stapt in Heerhugowaard uit trein en verdwijnt. Nu was die treinconversatie over zes bladzijden ook niet bijster enerverend. De enige informatie die van belang blijkt, is samen te vatten in drie noties: Winnie is gehuwd, Winnie gaat na drie jaar weer aan het werk, Winnie restaureert haar huis.

Tom Pauka, foto Bert Nienhuis

Winnies werk bestaat uit het in opdracht van het organisatiebureau Bootsman bv reorganiseren van de Budgetstichting, een adviesinstelling die volledig gesubsidieerd wordt door de overheid. In de moderne tijd van bezuinigingen wil de overheid wel eens weten wat de Budgetstichting met al haar vestigingen feitelijk voorstelt en die vraag stellen is hem nagenoeg beantwoorden. Uiteraard moet de stichting nu met gezwinde spoed enige puntig geformuleerde rapporten opstellen over interne stroomlijning en reorganisatie om zich zelf, maar vooral de subsidiegever ervan te overtuigen dat er in onze maatschappij nog ontzettend veel te adviseren valt over huishoudgeldbesteding. Op zich zelf geen onaardige problematiek, al vraag ik me af of de romankunst het in deze ooit zal kunnen winnen van de werkelijkheid: een feitelijke reportage over het gesjoemel met overheidsgelden in ondoorzichtige stichtingen, ik smul daar van, vooral door het besef dat het fictie lijkt, maar echt is. Wil een roman het omgekeerde effect bereiken, dan lijkt me daar heel wat documentatie, vakmanschap en bij voorbeeld psychologisch inzicht in gesubsidieerd handelen voor nodig. Pauka heeft zo'n opzet niet gekozen. De problematiek van de mensen in de Budgetstichting wordt grotendeels aan het oog onttrokken door daar de figuur van Winnie met haar particuliere problemen voor te plaatsen. Niet dat Winnie haar opdracht van Bootsman bagatelliseert; voortdurend is ze in haar functie van interimdirectrice in vergadering. Met de staf van het Haagse hoofdkantoor: mevrouw Duif en de heren Mathot, Posthuma, Van Veen, Kramer, De Groot en Hoenderdos. Met de chef van de vestiging in Assen, een jongeman ‘met een nog zeer ongehavend gezicht en kortgeknipte, borstelig overeind staande haren in een vreemde smeedijzerkleur’, die haar gevoelloos vertelt over de exdirecteur, de heer De Leeuw, psychisch ineengestuikt ‘toen de horizontale structuren ingevoerd werden (en) hij meende dat hij zich daar niets van aan hoefde trekken’. Bladzijden lang impressies, vergaderproza, stichtingentaal, maar al die sprekers blijven schimmen, al die woorden hangen als zeepbellen in de mist.

Raadsel

‘I SENSED THAT BRENDA WAS TRYING TO IMPRESS ME.....’

Ik zou met dat vage, maatschappelijk geëngageerde decor nog vrede hebben als dan de problematiek van Winnie-de-vrouw tenminste enig reliëf gekregen had. Nu wil ik best instemmen met de opvatting dat de vrouwelijke psyche ongrijpbaar en raadselachtig is (dat is op zich zelf een onderwerp voor een boeiende roman), maar het wordt minder interessant wanneer ‘het raadsel vrouw’ ook nog op volstrekt raadselachtige, want ongrijpbare wijze gestalte krijgt. ‘Het beste is, het raadsel te vergroten,’ zei Mulisch ooit en hoewel hij toen niet op de vrouw doelde, blijft het een waar woord als er in de uitwerking van die gedachte maar enig systeem zit. In de karaktertekening van Winnie onderken ik geen enkel systeem, al staat ze toch 115 bladzijden lang als hoofdpersoon op de voorgrond en heeft de verteller alle mogelijkheid tot commentaar. Pauka concentreert de aandacht op een bijzondere eigenschap van Win-

[p. 37]

nie: ze heeft de neiging zich terug te trekken op plaatsen waar ze niet gezien kan worden.

In haar woonhuis is ze bezig, onder het sceptisch oog van haar echtgenoot, een oude waterkelder uit te graven zonder dat ze weet wat met die ruimte aan te vangen. Onverwachts verliest ze haar belangstelling voor het graafwerk. Wanner ze haar intrede doet in het Haagse kantoor van de Budgetstichting krijgt ze een kamer toegewezen die een diepe kast blijkt te bevatten. Samen met mevrouw Duif onderzoekt ze de ruimte: er staat een stoel, er hangt een wastafel met spiegel en er ligt een donkerrood vloertapijt waarop ze een springdansje uitvoert. ‘Uiteraard sprong mevrouw Duif mee, schoudertjes opgetrokken, armen gebogen, vuisten gebald, de onverwacht vlezige oren telkens even zichtbaar onder het opwippende dunne haar, lachend met de onderste helft van haar gezicht en de wenkbrauwen toch in nadenkende frons, want de directrice was uitgelaten en mevrouw Duif wenste geen roet in het eten te gooien, maar het kon ook zijn dat ze toch een soort warentest aan het doen waren en dat haar straks nog iets gevraagd zou worden over de veerkracht van het tapijt.’ Mevrouw Duif houdt haar vlezige oren waakzaam gespitst in de buurt van Winnie. Er wordt een hele suspense opgebouwd rond sleutels en reservesleutels van de kast waarin Winnie zich regelmatig ‘verstopt’. Valse suspense, want het krijgt geen follow-up.

Wanneer ze haar opdrachtgever, de reorganisator Johan Bootsman, over haar relatie tot de kast vertelt en hij lachend opmerkt: ‘Winnie in de kast,’ is het plotseling gedaan met de pret. Ze krijgt een kleine vapeur en besluit nooit meer in de kast te kruipen. ‘Ze was gezien. Ze had niet gezien mogen worden.’ Waarom niet? Ze herinnert zich een verhaal dat ze als vijftienjarige las: twee jongens beloeren een zich onbespied wanend meisje in een bosvijver; het meisje begint te huilen als ze de jongens ontdekt. ‘Vanaf de dag dat ze dat las stond het voor Winnie vast dat het minder erg is om iets vreselijks te doen en je daarbij gezien te weten, dan om ongeweten bekeken te worden bij iets onschuldigs.’ Is dat een verklaring van een psychisch fenomeen, van dwangmatig handelen? Ik heb niets tegen vrouwen die zo nu en dan weg willen kruipen, maar wat betekent dat in deze roman? Ik bedoel: wat zijn de consequenties van de keuze van een hoofdpersonage met een dergelijke voorkeur voor escapisme? Het bedriegelijke van Pauka's opzet is dat het lijkt alsof er mededelingen van belang worden gedaan, maar uit die mededelingen ontstaat geen geheel. De gedetailleerd weergegeven gebeurtenissen (Pauka is een zorgvuldig observator) missen iedere noodzakelijkheid.

Na het wegvallen van kast en kelder uit Winnies leven, blijkt ze plotsklaps over een grote kampeerbus te beschikken waarmee ze zich naar de werkplek begeeft. Het ingenieuze interieur wordt uiteraard uitvoerig beschreven, benevens Winnies handelingen bij het opbakken van een broodje kaas en het zetten van een kopje chocolademelk. Als ze na een werkdag op het Haags kantoor naar haar echtgenoot zal terugkeren, besluit ze en vergadering voor te wenden en in de bus te overnachten. ‘Nooit had iemand zich zo volmaakt verborgen als Winnifred. Ze was verdwenen.’ In die sfeer eindigt de roman. ‘Ze was verdwenen’: een zonderlinge uitspraak over iemand die er in feite nooit geweest is. De achterflap meldt: Geleidelijk onttrekt zij zich effectiever en vollediger aan het oog. Vooral aan het oog van de zich geleidelijk steeds effectiever en zich vollediger bedrogen voelende lezer. Wat overblijft is een leeg boek.