Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 33]

‘De fijnere essentie van het leven’
De verbale elegantie in Henry James' roman De moeilijke jaren

De moeilijke jaren door Henry James Vertaling en nawoord: Frans Kellendonk Uitgever: De Arbeiderspers, 417 p., f49,-

Kees Verheul

Een paar jaar geleden stond er in Vrij Nederland een opvallend stuk waarin Frans Kellendonk een betrekkelijk onbetekenende aanleiding - het verschijnen van een minder dan middelmatige Nederlandse vertaling van Henry James' novelle What Maisie knew - aangreep om een gloedvol pleidooi te houden voor het roman-oeuvre van zijn grote Amerikaanse voorganger uit het eind van de negentiende en begin van de twintigste eeuw. Het beste middel om vorm te geven aan je enthousiame over en buitenlandse auteur die naar je mening in je eigen omgeving wordt ondergewaardeerd, is de vertaling en het is dan ook niet te verbazen dat Kellendonk, als consequentie van zijn bewondering, zojuist een Nederlandse versie van The Awkward Age, een van James' romans, heeft gepubliceerd.

In zijn nawoord bij De moeilijke jaren, zoals hij The Awkward Age heeft genoemd, constateert hij met gerechtvaardigde trots: ‘Dit is het eerste, door de auteur zelf als roman bestempelde boek van James dat in het Nederlands is vertaald.’ Hij vermeldt ook de reden van zijn onconventionele keuze. Andere, bekendere titels zouden voor het doel om James in de belangstelling te brengen meer voor de hand hebben gelegen. Kellendonk heeft naar zijn zeggen de voorkeur gegeven aan De moeilijke jaren omdat het een van James' meest experimentele en daardoor, ondanks alle moeilijkheden voor de lezer, een van zijn boeienste boeken is. Bovendien is het, als werk uit de overgangsperiode tussen de nogal verschillende ‘vroege’ en ‘late’ James, een ideale introduktie tot het geheel van wat hij heeft te bieden. Misschien worden de publikatie van De moeilijke jaren en de aandacht die Henry James daardoor in Nederland krijgt het begin van een diepgaande interesse voor hem, zowel bij degenen die hem liever in het origineel genieten als bij de lezers van deze vertaling en andere die er, als Kellendonks ontwikkelingswerk aanslaat, op zullen volgen. In Amerika en ook in Engeland, waar James het grootste deel van zijn leven heeft gewoond, wordt hij sinds de jaren vijftig met zijn nalatenschap steeds meer een invloedrijke factor in de literatuur en buiten zijn taalgebied behoort hij tot de lievelingsschrijvers van onder andere Borges en Marguerite Yourcenar.

Aan De moeilijke jaren is gemakkelijk af te lezen wat de barrières zijn die zijn werk bij alle kwaliteiten voor veel hedendaagse lezers saai en passé dreigen te maken. Zoals vrijwel alle romans van James speelt ook deze in een zelfgenoegzaam snobbisch upperclass milieu - een Londense coterie van dames en heren uit de fin de siècle, die weinig anders te doen lijken te hebben dan elkaar in de salon te bezoeken en daar in gesprekken vol subtiele toespelingen te flirten of zich te verdiepen in de vraag wie van de andere gasten ‘iets heeft’ met wie. Het probleem dat in het boek centraal staat - moet je je ongetrouwde dochters van tegen de twintig, de awkward age, aan het verderf van een dergelijk salonleven blootstellen of moet je ze tot hun huwelijk apart houden in een wereld van maagdelijke onschuld - is voor de meeste laat twintigste-eeuwers, denk ik, al evenzeer iets verafs.

Stijl

Dat Henry James je het op het bekrompene af exclusieve en het tijdgebondene van zijn milieu en thema niet als een bezwaar doet ervaren, is het gevolg van zijn strategie als kunstenaar. Hij benadert de kring rondom Mrs Brookenham - voor haar vrienden ‘Mrs Brook’ - met een afstandelijke ironie die nooit overgaat in sarcasme. Het gevolg is dat je op de figuren reageert zoals de buitenstaander Mr Longdon dat in het verhaal doet: met een mengeling van geamuseerde belangstelling, verbazing en sympathie. Om de terminologie van James zelf te gebruiken: de figuren doen nooit aan als vulgair - de meest negatieve omschrijving uit zijn vocabulair. En het tegenovergestelde - volledig exquisite - is alleen de heldin, Mrs Brookenhams dochter Nanda. De tussen deze uitersten liggende gradaties zijn in de roman op iedere bladzij vertegenwoordigd.

De effectiviteit van James' kunstenaarschap is vooral een kwestie van stijl. De kenmerken van deze stijl zijn nuancering, precisie en een fantasievolle humor die aan de toon van de verteller al het potentieel prekerige of zwaarwichtige ontneemt. Zo beschrijft hij bij voorbeeld een van de vaste gasten in Mrs Brookenhams salon: ‘Ze had haar onregelmatige, knappe en pijnlijk verlegen gezicht van voorhoofd tot kin geretoucheerd, als een burgermansfoto.’ De perfectie van een dergelijke formulering schuilt niet alleen in de vondst van het over elkaar projecteren van de twee beelden - dat van het gezicht met te veel make-up en dat van de bijgewerkte portretten die je in Zuid-Europa ook nu nog wel eens in fotowinkeletalages ziet staan - maar ook in het feit dat voor de totaalindruk niet één van de gebruikte woorden had mogen ontbreken.

Henry James

Hetzelfde geldt voor een ander min of meer op goed geluk gekozen citaat, waar we Mrs Brookenhams zoon, een beroepsklaploper, een geleend vijf pondbiljet zien incasseren: ‘Er school een bijna bescheiden sierlijkheid in de combinatie van snelheid en schroom waarmee Harold de verantwoordelijkheid overnam voor het bezit van het knisterend stukje papier dat hij met langzame vastberadenheid in zijn vestzakje schoof, na het onderweg zachtjes over het ingetogen bruingele linnen van zijn vest te hebben gewreven.’ Alleen al door dergelijke soepele combinaties van psychologisch inzicht, zintuigelijke waarneming en verbale elegantie binnen één zin, is het lezen van James' proza voor wie hiervoor gevoelig is, een feest.

Clever talk

Door James' vermogen om origineel met de taal om te gaan, reiken zijn romans veel verder dan de beperkte society-wereld die hij tot onderwerp koos. Om te laten zien hoeveel diepte hij het bescheiden thema van de tegenstelling tussen een vrije en een beschermde jongedamesopvoeding door zijn bewoordingen weet te geven, zal ik de zin aanhalen waarin hij Nanda tegenover een traditioneel grootgebrachte leeftijdgenote stelt. De stijl is allerminst die van een salonauteur en doet, vooral in de culminatie van de passage, denken aan de poëzie van Shakespeare. ‘In zijn ogen waren beide meisjes lammeren, voor wie de grote slachtplaats van het leven nog in het verschiet lag; maar terwijl het ene, met een roze strik om haar nek, niet beter wist dan dat het altijd gevoed zou worden door de hand met het zoete koekje van de onberispelijke kennis, had het andere te kampen met instincten en voorgevoelens, met een

[p. 34]

bang vermoeden van haar doem en de lucht van bloed die tot in de bebloemde velden kwam gewaaid.’

Wanneer je zinnen als de bovenstaande met het Engels vergelijkt, blijkt dat Frans Kellendonk James' tekst, gezien de moeilijkheid van deze taak, goed heeft vernederlandst. Zijn vertaling is doorgaans vrij - meer geschreven vanuit een begrip van de strekking van het origineel en een groot gemak in het vinden van uitdrukkingsmiddelen ervoor in het Nederlands dan vanuit een behoefte ieder woord en iedere wending getrouw weer te geven. James' Engels wordt door zijn verregaande subtiliteit nogal eens duister en ik kan Nederlanders die The Awkward Age in het origineel willen lezen aanraden er Kellendonks meer populaire, recht op het doel afgaande versie naast te leggen. Vooral in de beschrijvende gedeelten is hij er vaak in geslaagd een taal te vinden die in 1981 springlevend klinkt, maar daarbij net dat vleugje ouderwetsheid bezit dat je eraan herinnert een weerspiegeling voor je te hebben van een werk van ruim tachtig jaar geleden. Soms is de vermenging van actuele en negentiende-eeuwse taal naar mijn smaak minder goed gelukt. Dat geldt in het bijzonder voor de dialogen. Ze lopen uitstekend, maar hier en daar valt de vertaler uit de toon door de figuren woorden in de mond te leggen die een onnodige vergroving inhouden: ‘stennis’ en ‘heibel’ (waar sprake is van a scene) ‘maf’, ‘link’ en ‘verdomd goed’ (dit laatste geuit door een dame die in het Engels niet meer zegt dan well). Gelukkig schaden zulke anachronistische wanklanken in de salon en andere slordigheden, die kennelijk het gevolg zijn van haast, het boek maar zelden wezenlijk. Het Nederlands van De moeilijke jaren is, zonder tot de echte verhaal-prestaties te horen, grotendeels authentiek Jamesiaans proza geworden.

In de literatuur over Henry James staat De moeilijke jaren bekend als een experiment met een vorm die het midden houdt tussen een traditionele roman en een toneelstuk. Het boek is verdeeld in zelfstandige fragmenten waarin de hoofdfiguur - Nanda Brookenham - telkens met verschillende personen wordt geconfronteerd en waarin het hoofdprobleem - het behoud van haar integriteit als opgroeiend meisje in het verdorven milieu van haar ouders - telkens vanuit een andere hoek wordt belicht. De tekst bestaat voornamelijk uit dialogen - meestal van twee personen, soms van een verzameling salonbezoekers - afgewisseld door beschrijvingen van het decor en het doen en laten van de optredende figuren. De nadruk op de dialoog, die een algemeen kenmerk is van James' latere werk, houdt in De moeilijke jaren rechtstreeks verband met het onderwerp. Een trouwe bezoeker van Mrs Brookenham noemt haar salon een ‘tempel van analyse’. Wat alle gasten verbindt is hun liefde voor clever talk - een tot een kunst verheven vorm van on-vulgair roddelen. ‘We bepraten alles en iedereen,’ zoals een van de figuren zegt. Wie zich laat verleiden tot het bezigen van een goedkope frase moet een boete betalen. De cleverness van Mrs Brookenham en haar vrienden bestaat in hun vermogen de bedoelingen van een tegenspeler achter diens woorden te raden en daar indirect, met niets dan vrijblijvende toespelingen, op in te gaan. De routine in het werken met vermoedens leidt tot een overdaad van constructies als ‘zij weet dat ik weet dat zij weet’. Voor de ware liefhebber van de kunst waaraan Mrs Brookenhams kring zijn bestaan heeft te danken, is vooral datgene van belang, dat wordt verzwegen. ‘We haten en we hebben lief - vooral dat laatste -, maar als we elkaar zouden vertellen waarom, dan zouden we inbreuk plegen op de stilzwijgende regel dat we dat zelf maar uit moeten vissen.’ Praten wordt een tactiek om het ware ik bloot te geven en het te bedekken in één gebaar. In De moeilijke jaren wordt een dergelijke vorm van contact tussen mensen door de auteur allerminst als ideaal gesteld. Mr Longdon, de verpersoonlijking van James' morele visie, oordeelt al in het eerste fragment: ‘U bent veel te slim - veel te slim: dat is wat u allemaal mankeert!’ Toch weet James juist bij de weergave van het spelletje met nooit volledig geuite gevoelens en gedachten vaak zijn treffendste effecten te bereiken. Het ritme van de dialoogzinnen die behendig rondcirkelen om iets onuitgeprokens, een moment in onbegrip langs elkaar heen gaan en even later weer tot één gedachtenstroom samenkomen, krijgt ook buiten het onderwerp van gesprek om iets fascinerends. Er zijn hele bladzijden met dialoog waar je aanvankelijk geen enkele greep op hebt. Wat je dwingt tot door- en overlezen, net zo lang tot je zelf clever genoeg bent om de sprekers te kunnen volgen, is de sterke gewaarwording aanwezig te zijn bij een mentaal ritueel van aantrekking en afstoting, dat voor de betrokkenen de geladenheid heeft van een erotisch samenzijn of een duel.

Henry James (foto van Alice Boughton). (Deze foto komt voor in The James Family, A Group Biography door F.O. Matthiessen, uitgegeven door Vintage Books)

Henry en William James

Gevoeligheid

Door James' gebruik van lang uitgesponnen, vaak raadselachtige dialogen verliezen de op zich zelf tamelijk banale feiten in de roman (het patroon van verliefdheden en wel en niet echtelijke verhoudingen binnen Mrs Brookenhams kring) aan betekenis ten gunste van de weergave van de spanningen die deze feiten tussen de figuren teweeg brengen. Het ‘verhaal’ is voor de schrijver minder belangrijk dan de mogelijkheden die het hem biedt een besef te wekken van de ongrijpbare nuances in de manier waarop mensen op elkaar reageren. In zijn essayistische beschouwing over het vak van romancier, The Art of Fiction, geeft James de volgende definitie van het soort ervaring waarop iemand die een roman schrijft zich baseert: ‘Het is een immense gevoeligheid, een soort reusachtig spinneweb van de fijnste zijden draadjes, dat in de kamer van het bewustzijn is opgehangen en dat ieder zwevend stofdeeltje in zijn weefsel vangt.’

De voor James typerende romanfiguren worden door een zelfde soort ‘gevoeligheid’ gekenmerkt. Net als hun auteur richten zij zich bij voorkeur op wat een van hen in De moeilijke jaren ‘de fijnere essentie van het leven’ noemt. Vandaar de aristocratische omzichtigheid van hun gedrag en hun stijl van spreken. Ook de lezer die James' romans recht wil doen dient over een psychologisch ‘web’ te beschik-

[p. 35]

ken dat hem in staat stelt de ‘fijnere essentie’ op eigen kracht uit de dialogen en het doen en laten van de beschreven personen te isoleren. Anders gezegd: er is veel dat je moet aanvoelen - verbanden die je zelf moet leggen, conclusies die je zelf moet trekken. James is een schrijver die het je door de geraffineerde afstandelijkheid van zijn methode allesbehalve gemakkelijk maakt. Daar staat tegenover dat hij je dank zij zijn ‘moeilijke’ benadering ook zeldzaam ontroerende momenten bezorgt - zoals bij voorbeeld wanneer het je, midden in een alles verhullend salongesprek, begint te dagen dat Nanda kansloos bezig is zich te verweren tegen de stille tegenwerking, die ze van haar moeder ondervindt omdat beide vrouwen zich tot dezelfde jonge huisvriend voelen aangetrokken.

Awareness

De moeilijke jaren past in de traditie van het boek met een - in James' geval uiterst onnadrukkelijk gebrachte - les. Dat Henry James in zijn werk niet, zoals zijn tijdgenoten Thomas Hardy en Joseph Conrad, een expliciete levensbeschouwing tot uitdrukking heeft gebracht, is door veel critici opgemerkt. Er is hem zelfs verweten dat hij een pure estheet zou zijn geweest - een schrijver die het alleen ging om het bereiken van een volmaakte personenuitbeelding en verteltechniek. Toch is James allerminst een auteur zonder ideeën. Alleen weerspiegelt zijn ‘filosofie’ zich niet in een duidelijk herkenbare wereldbeschouwing van de verteller, maar in de praktische problemen waar zijn figuren voor komen te staan. In De moeilijke jaren is er in de eerste plaats het in James' tijd actuele probleem van de vrije tegenover de strenge meisjesopvoeding. Nanda's leeftijdgenote, die tot ze getrouwd is in een irreële sfeer van kinderlijkheid wordt grootgebracht, ontwikkelt zich binnen een paar maanden na haar huwelijk tot een geroutineerde flirt. Nanda's moeder beschrijft haar zo: ‘zij die onlangs nog een peuter was, is nu praktisch een jaar of veertig’. Nanda's modernere opvoeding vrijwaart haar niet voor moeilijkheden en teleurstellingen. Maar het al vroeg in contact komen met de realiteit geeft haar tegelijkertijd een unieke kans op een harmonische groei van haar persoonlijkheid. Achteraf zegt ze: ‘Ik heb altijd wel iets geweten; met het klimmen der jaren werd ik me steeds sterker bewust van wel honderd kiertjes daglicht. En daar doe ik nu mijn voordeel mee.’ In het origineel van deze passage gebruikt Nanda het voor James essentiële woord aware. Het belang van awareness - een bewustzijn van wat er in de mensen in je omgeving aan onuitgesprokens omgaat - is een van de telkens terugkerende ideeën in James' romans. Een ander, met het voorafgaande nauw samenhangend hoofdthema is dat van het vermogen tot accepteren van de waarheid. Mrs Brookenham definieert dit vermogen - haar sterkste eigenschap - wanneer ze zegt dat ze ‘de waarheid onder ogen durft te zien en dan niet kwaad wordt of idioot gaat doen’. De moeilijke jaren eindigt ermee dat Nanda, die begrepen heeft dat de jongeman die haar en haar moeder tot rivalen maakt haar uiteindelijk afwijst, deze tegenslag moedig accepteert.

Besef van wat er om je heen gebeurt en aanvaarding van het onvermijdelijke - het zijn geen spectaculaire deugden. Het zijn evenmin deugden die aan een bepaalde tijd of een bepaald milieu zijn gebonden. Henry James weet ze in De moeilijke jaren zo originieel en overtuigend gestalte te geven, dat het lezen van de roman je een gewaarwording geeft alsof je levenswijsheid met iets wezenlijks wordt uitgebreid.