Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 30]

Een atmosfeer van mist en zaligheid
Moeheidsverschijnselen bij A.L. Boom

Mijnheer en mevrouw Aluin & andere tussenteksten door A.L. Boom Uitgever: Querido, 178 p., f28,50

Frans de Rover

Toen Kees Fens in 1977 terugtrad als criticus van actuele literatuur, verantwoordde hij die stap met de formulering van een aantal bezwaren tegen de geest des tijds. Zijn belangrijkste argument om niet langer mee te doen aan dit type literatuur- ‘bedrijf’ werd ingegeven door zijn afkeer van ‘snelheid’: de snelheid van publikatie van nieuwe literaire (‘meester’-)werken en de daaruit volgende druk op de criticus in navenant tempo zijn oordeel persklaar te hebben. Kees Fens was moe. En al riep Jeroen Brouwers als ‘nieuwe revisor’ (1980) pathetisch uit: ‘Ik ben ook heel moe, ik ben óók de dingen moe - ik kom u wekken’, Kees Fens bleef moe, althans, hij gaf er de voorkeur aan op ruime afstand van de (literaire) actualiteit in eigen tempo en vooral naar eigen inzicht te reflecteren op gebeurtenissen in de samenleving. Hij koos zich het pseudoniem A.L. Boom en werd columnist van De Tijd. In dat blad, dat toch al geen toonbeeld is van jachtigheid, vormt zijn bladzij altijd een soort rustpunt (achterflap). Maar de isolering in een bundel van al die (46) rustpunten uit die toch al niet zo jachtige context houdt een gevaar in: een boek dat slechts bestaat uit rustpunten maakt wel een heel rustige, ergo: vermoeide indruk.

Ik zeg met opzet ‘vermoeide’ en niet ‘vermoeiende’. Boom hanteert in deze verzameling columns (verschikkelijk woord overigens) de Nederlandse taal op een verademende want uitzonderlijk verzorgde wijze. Een zin is een zin en punten en komma's hebben in zo'n zin een functie. In dit opzicht zijn zijn beschouwingen een overtuigend protest tegen de jachtigheid en slordigheid van het zogenaamd moderne taaljargon. Maar Boom schrijft geen poëzie waarin het mogelijk is dat pregnant taalgebruik ‘de idee’ kan domineren. Boom hanteert de taal om ideeën in uit te drukken. Daar is hij kolommenschrijver (verschrikkelijk woord) voor. Deze bundel voegt wat betreft ‘de idee’ weinig toe aan de eerder verschenen De eenzame schaatser. Doorslagen van de tijd (1978). Wederom zingt A.L. Boom hetzelfde lied: het gevoel een ontheemde te zijn in het heden wordt gecultiveerd; het meedogenloos voorbijgaan van de tijd wordt geproblematiseerd; het verlangen naar een overzichtelijk wereldbeeld wordt in het intens beleven van plaatsen en momenten van stilte gesublimeerd. Die levenshouding is wel romantisch-melancholisch genoemd. Maar geen begrip is aan zoveel betekenis-aanslibbing en dus inflatie onderhevig (geweest) als het begrip ‘romantisch’. Langzamerhand is dat adjectief een etiket geworden voor iedere uiting of houding die het schrikbewind van uur en feit ter discussie stelt, die een vlucht belooft vanuit het besef dat deze wereld niet ‘de echte’ is.

De romanticus rebelleert, verlangt ‘elders’ te zijn. Ook A.L. Boom stelt een vlucht voor, doch niet vanuit de drijfveren van een werkelijk romantische rebellie: de vlucht naar een eigen nieuw geschapen en scheppend ideaal in verleden of toekomst. Boom vlucht terug naar het traditioneel vertrouwde, naar de schoot van de moederkerk, naar het rijke roomse verleden. In die tijd leek de wereld nog overzichtelijk omdat zij beheerst en geordend werd door de kerk van Rome, die haar gelovigen zonder veel scrupules een cyclisch wereldbeeld inprentte waarin het einde van het leven een nieuw en glorieuzer begin inhield. Boom rept met geen woord over de verstikkende invloed die zijn aanbeden verleden middels haar met woord en zwaard verdedigde ‘waarheid’ uitoefende op zo iets als de ontwikkeling van het denken. Natuurlijk, tegen de roomse verdrukking in is prachtige literatuur ontstaan, geschappen door een aantal creatieve, werkelijk ‘romantische’ geesten. Booms alter ego, de criticus, de literatuurliefhebber Kees Fens, moet daarvan kunnen meepraten. Maar hier is uitsluitend A.L. Boom aan het woord en dat is mijn bezwaar tegen een aantal beschouwingen in deze bundel: tegenover op zich zelf te verafschuwen ontwikkelingen van de ‘moderne’ tijd weet Boom niet veel méér te stellen dan wat in de woorden van de met instemming geciteerde dichter Bloem heet: ‘een atmosfeer van mist en zaligheid. Boom ‘romantiseert’ het verleden en gaat daarin soms zover dat wat hij zegt aan overtuigingskracht inboet.

De beste stukken, stilistisch én inhoudelijk, vind ik die waarin de naïeve roomse mystiek ontbreekt. Dat geldt bij voorbeeld voor het openings- (en titel-)verhaal van de bundel. ‘Op 4 mei 's avonds, in die twee minuten stilstand waarin altijd zo veel vogels overvliegen, uit het verleden naar de toekomst, denk ik altijd even aan mijnheer en mevrouw Aluin. Zij zijn de enigen van de honderdzoveelduizend die ik gekend heb. Mijnheer Aluin had een ijzerwinkel bij ons om de hoek.’ In enkele bladzijden, met een nauwgezette reconstructie van details, zonder enige pathetiek, weet Boom een haarscherp en puntgaaf beeld van de jodenvervolging te schetsen, gesymboliseerd in het echtpaar om de hoek dat ‘zo maar verdwenen’ was. In het bijzondere het algemene zichtbaar maken, dat is voorbehouden aan waarlijk ‘grote’ literatuur en Boom weet in een aantal gevallen dat niveau te bereiken. Die bladzijden dwingen mijn grootste bewondering af. Het gevolgde procédé in de stukken is vrijwel steeds hetzelfde: door een observatie (of een geur, een klank, een lichtval) dringt het verleden zich op en contemplatieve relaties tussen heden en verleden worden gelegd. Een broeierige middag in Amsterdam veroorzaakt ‘het jarendertig-gevoel’. ‘Dat hele decennium - álles wat ik er later over lees, de foto's die ik eruit te zien krijg, de films, de documenten, de herinneringen van anderen, het roept het beeld op van een dreigende, benauwde middag waaraan geen einde lijkt te komen, met kleine uitbarstingen die niets oplossen. Een periode waarin de tijd geen ontwikkeling lijkt te kennen, de onzichtbare macht heeft de klok stilgezet.’ Dit beeld roept dan weer de film Una giornata particolare op, ‘die tien jaar in één dag’, en vervolgens de brieven die Du Perron tussen '32 en '34 schreef.

Draaglijk

‘Ik las de brieven in de week dat ik de film zag en ik wist: de jaren dertig zijn een ziekte geweest, die afschuwelijke ziekte van de uitholling, van onzichtbare vertering, vastgelegd op röntgenfoto's, en die gaan niet in een doos. En er kwam steeds minder licht en de atmosfeer werd steeds drukkender. Die toen aangetast werden zijn nog steeds niet genezen.’ Misschien dat Boom hier de verklaring suggereert voor zijn voortdurende, soms bijna dwangmatige occupatie met ‘de tijd’, ‘het licht’, met het zoeken naar een ‘bezield verband’ dat het leven zin geeft en het leven in de nieuwe tijd draaglijk maakt. Dat laatste ervaart hij op die momenten dat hij, alleen en in stilte, zich deelgenoot voelt van wat nog is, en wat op een of andere manier zich tegen de tijd in heeft kunnen handhaven: een laan met bomen, de kerken, de kunst. ‘Kunst is eeuwig dank zij de aardsheid en vergankelijkheid van de kunstenaars. Zij worden lucht, maar eens weer klank bij anderen. Daarmee is de waarde van de dood op wel heel bijzondere wijze aangegeven, de noodzaak ervan ook. En de grootheid. De laatste cel kan kiemcel worden.’

Leven in het zicht van de eeuwigheid, zoeken naar het beeld ‘van wat de levensweg heet, waarvan het ein-

[p. 31]

de als het begin is’, vanuit die overtuiging keert Boom zich af van de waan van de dag. Dat levert mildironische passages op met klachten over het ontbreken van goede leesverlichting in hotelkamers, over de problemen van bedlezers, over moderne steden en doorzonwoningen, over de vakantiedrift. Maar Boom overschrijdt voor mij dan weer de grens van het geloofwaardige wanneer hij bij voorbeeld de loftrompet steekt op ‘het Zuiden’, op Vlaanderen. ‘Een groot uur Ik, dat is Noord-Nederland. Anderhalve eeuw wij, dat is het Zuiden. Het eerste leidt tot twisten, het tweede tot relativeren.’

Wierookgeur

Ik ga hier maar voorbij aan de onzinnigheid van deze bewering, ik constateer dat Boom in zijn beschouwingen vooral dat tweede poogt te realiseren. Daardoor sluipt toch gaandeweg het gevoel van moeheid ook in de benen van de lezer. De fraai geformuleerde wijze gedachten gaan dan aan kracht inboeten, juist omdat ze in zo'n atmosfeer van algehele weemoedige verdraagzaamheid hun contouren verliezen. Dat geldt vooral voor de ‘jaarcyclus’: twaalf stukken over de maanden waarmee de bundel min of meer besloten wordt. Dan valt de herhaling van een aantal eerder al neergeschreven levenswijsheden bijna pijnlijk op, dan ontneemt de wierookgeur me de frisse adem, dan word ook ik héél moe.

‘Eindelijk alleen, eindelijk in de stilte, eindelijk in een wereld die meer afbeelding dan werkelijkheid is, eindelijk gelukkig.’ Die zin had als motto aan de bundel meegegeven kunnen worden. En bij veel passages heb ik dat geluksgevoel kunnen delen, al ligt het gevaar van een overdosis ‘zaligheid’ met bijbehorende moeheidsverschijnselen voortdurend op de loer.