Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 10]

Ontmaskerde beelden, ontbrekende werkelijkheid
Over ‘Het goede leven’ van Lodewijk en Emma Brunt

Het goede leven door Emma en Lodewijk Brunt Uitgever: De Arbeiderspers, 272 p., f34,50

Hans Achterhuis

Een beroemd adagium van de Engelse filosoof Popper luidt dat men bij de bestrijding van verderfelijk geachte ideeën en stromingen er goed aan doet de sterkste vertegenwoordigers ervan als doelwit te kiezen. De juistheid van deze uitspraak ligt voor de hand. Wie zich er niet aan houdt, zal al snel het verwijt krijgen dat hij het zich wat al te gemakkelijk maakt, dat hij de voorkeur geeft aan het schot voor open doel boven de moeizame via argumenten plaatsvindende ideeënstrijd.

Emma en Lodewijk Brunt ontkomen met hun publikatie Het goede leven allerminst aan het bovenstaande verwijt. In hun ongetwijfeld amusante beschrijvingen van de nieuwe etiquette op velerlei terrein - van geboorte via ouderschap en relaties tot aan de dood toe - hebben zij zeker niet de sterkste vertegenwoordigers van het door hen bestreden ‘goede leven’ als tegenstanders gekozen. Zeker, ze hebben ‘uit de gewone voorraad van de boekwinkel in de kleine provinciestad, waar we wonen’, een aantal goed verkochte moderne etiquetteboeken, van auteurs als Kübler-Ross, Anja Meulenbelt en Swami Deva Amrito (Jan Foudraine) bij elkaar gehaald. Te gemakkelijk nemen zij hierbij echter aan dat er een relatie bestaat tussen het verkoopsucces van een bepaald boek en de kwaliteit en representativiteit ervan.

Het vreemde is dat met name Emma Brunt zich helder bewust moet zijn geweest van althans de mogelijkheid van bovenstaande verwijten. In haar voorwoord bij de bundel Vrouwenwijsheid van Annie Romein-Verschoor verwijst zij namelijk verschillende malen met bewondering naar het bekende, felle artikel dat deze tegen Maarten 't Hart geschreven heeft. Helaas, wat Annie Romein daar over 't Hart en diens aanvallen op het feminisme zegt, is letterlijk van toepassing op de aanvallen die Emma Brunt in dit boek op de door haar verworpen bewegingen doet. ‘'t Hart heeft als meer gelijkhebbers de neiging een zwakke tegenpartij uit te zoeken. Dat zijn in dit geval (...) de doordrammers, de keiharde versimpelaars, die feministen die menen zoveel duizend jaar vrouwenverachting alleen te kunnen rechtbreien door zich nu ineens op de mannenverachting te werpen. En die daardoor voor de bestrijder die zijn citaten goed kiest, als het ware zelf het materiaal leveren om een karikatuur van ze te maken.’ Annie Romein voegt hier nog aan toe, dat als dit materiaal niet geschikt is voor een karikatuur het door 't Hart wel in die richting wordt bijgesneden. En ook deze laatste uitspraak, geldt weer voor de werkwijze van de Brunts in Het goede leven.

Emma en Lodewijk Brunt, foto Steye Raviez

Bovenstaande verwijten wil ik kort illustreren, waarbij het voor de hand ligt met het eerste hoofdstuk, dat over de dood handelt, te beginnen. Wat in dit hoofdstuk allereerst opvalt is dat de auteurs een boek, dat zij zelf min of meer als standaardwerk omschrijven: Philippe Ariès', L'Homme devant la Mort - niet in hun literatuurlijst opvoeren. Ze beperken zich tot enkele uitspraken van Ariès uit een interview. Dat zij dit standaardwerk niet bestudeerd hebben, kan verklaard worden uit het feit, dat zij, zoals ze in hun inleiding stellen, ‘in de korte tijd die we ter beschikking hadden (...) talrijke geschriften hebben doorgebladerd’. Welnu, een interview bladert altijd lekker weg, vergeleken met het inderdaad moeizame geploeter door het werk van een wereldvermaard historicus. Maar dat je op deze manier je eigen positie ten opzichte van de door jou bestreden tegenstanders wel erg verzwakt, zal, hoop ik, wel duidelijk zijn.

Illustraties

Als die tegenstander, zelfs na het noest doorbladeren van een aantal van zijn geschriften, zich niet zo gemakkelijk laat pakken op karikaturale uitspraken, kun je zijn beweringen gelukkig nog altijd in een karikaturale context plaatsen. Neem nu eens de volgende uitspraak: ‘we hebben een cultuurloze maatschappij, waarin geen enkele regel meer bestaat, die zou kunnen helpen in moeilijke perioden, zoals sterven’. In vergelijking met onze eigen geschiedenis (daarvoor valt juist Ariès met vrucht te lezen) of met andere culturen lijkt zo'n uitspraak allerminst onzinnig. Als je, zonder ook maar op de inhoud ervan in te gaan echter alleen maar opschrijft dat ‘onze geiten-wollen-sokken-thanatoloog Ivan Wolffers’ deze uitspraak heeft gedaan is het al een karikatuur geworden. Hetzelfde gebeurt met een verhaal van mevrouw Sybrandy uit Vrij Nederland (26-1-1980), waarin zij over de zelfdoding van haar schoonmoeder vertelt. Haar uitspraken worden niet inhoudelijk besproken of weerlegd, maar ze worden bij voorbaat tot karikatuur gemaakt door Klazien Sybrandy te omschrijven als ‘de krachtigste woordvoerder van een ware zelfdodingschic’.

Een gebrek dat verder het hele boek aankleeft, maar dat ook aan dit eerste hoofdstuk gedemonstreerd kan worden, is dat elke poging tot serieuze analyse van de denkbeelden van ‘de nieuwe zedenmeesters’ ontbreekt. Ze worden allen op één grote hoop, die van ‘de nieuwe natuurlijkheid’, die onze moderne beschaving zou afschrijven, gegooid. En dat terwijl bij voorbeeld Kübler-Ross met haar best-sellers over het stervensproces lijnrecht tegenover de door de heer en mevrouw Brunt zozeer versmade Wolffers en Sybrandy staat. Kübler-Ross opent met haar ‘wetenschappelijke’ beschrijving van

[p. 11]

de fases die elke stervende door moet maken, de deur voor de nieuwe professie van stervensbegeleiders. Dat Wolffers en mevrouw Sybrandy zich hier fel tegen verzetten wordt wel terloops vermeld, maar niet uitgewerkt.

Toch ligt juist hier één van de aangrijpingspunten voor wat een meer serieuze analyse van Het goede leven had kunnen zijn, een analyse waarvoor de in het nawoord zo vriendelijk bedankte Bram de Swaan het instrumentarium had kunnen leveren. Want het opvallende van een aantal van de door het echtpaar Brunt behandelde zedelijksheidsleraren is nu juist dat zij niet pleiten voor een nieuwe natuurlijkheid, maar dat zij de weg plaveien voor nieuwe welzijnsprofessies. De Swaan heeft het in dit verband over proto-professionalisering. Geschriften als die van Kübler-Ross leren de lezers ervan om met een wetenschappelijk-professionele bril naar het stervensproces te kijken. Andere etiquetteboeken doen dat op het terrein van seksualiteit, relaties, geboorte, enzovoort. Het gevolg hiervan is dat steeds meer mensen steeds meer levenssituaties gaan definiëren vanuit professionele normen en waarden.

Spotternij

Geen wonder dat ze vervolgens, als het in dergelijke situaties misgaat, behoefte blijken te hebben aan steeds meer professionele hulp. Kenmerkend is nu dat dit verschijnsel van proto-professionalisering, dat paradoxalerwijze op dit moment misschien wel vooral via zelfhulpgroepen en zelfhulpliteratuur verspreid wordt, geheel in de lijn ligt van het door het echtpaar Brunt in hun boek zozeer toegejuichte verschijnsel van modernisering en arbeidsverdeling. Een aantal van de door hen beschreven ‘nieuwe natuurlijkheids’ adepten passen dan ook uitstekend bij hun eigen ongebreideld vooruitgangsoptimisme, terwijl anderen zich ertegen verzetten. Dat deze verschillen en overeenkomsten niet door hen gesignaleerd worden, tekent de oppervlakkigheid van hun analyse. Een paar voorbeelden geef ik hier nog van.

In de eerste plaats spotten de Brunts met de door sommige aanhangers van het goede leven gebruikte definitie van gezondheid als ‘volledige menselijkheid’. Zij merken echter totaal niet op dat deze definitie weinig verschilt van de ‘officiële’ door de welzijnshulp-organisaties gehanteerde, waartegen juist weer andere van hun auteurs zich fel verzetten. Verder staat de verworpen ‘doemdenker par excellence’, Ivan Illich, waarschijnlijk heel wat dichter bij de door de auteurs bewonderde Christopher Lasch dan zij zelf beseffen. En als zij ten slotte met veel aplomb schrijven dat ‘het menselijk lichaam’ bij de door hen zozeer verfoeide ‘lijfchic’ ‘inzet is geworden van politieke strijd’, dan zien zij over het hoofd dat een denker als Foucault vrij overtuigend heeft laten zien dat dit nu juist één van de belangrijkste kenmerken is van de door hen zelf zozeer bewonderde westerse cultuur.

Niet alleen ontbreekt elke analyse, waardoor de auteurs zich zelf impliciet voortdurend tegenspreken, ze doen zelf om het hardst mee met de door Lasch gehekelde ‘cultuur van de beelden’. Lasch merkt in zijn The Culture of Narcissism op dat in onze tijd de beelden vaak belangrijker zijn dan de werkelijkheid. Dat klopt uitstekend voor Het goede leven. In de inleiding geven Emma en Lodewijk Brunt toe dat hun de tijd helaas ontbrak ‘om te achterhalen wat in feite gebeurt’ op de door hen beschreven terreinen. Afgezien van dit wat gemakkelijke excuus, ontbreekt de werkelijkheid op nog veel meer punten in hun boek. Want het verzet van de door de schrijvers bestreden bewegingen gaat heel duidelijk tegen feitelijke ontwikkelingen op het terrein van dood, bevalling, seksualiteit of lichamelijkheid. Welnu, bijna nergens in Het goede leven is één verwijzing naar deze feitelijkheid te ontdekken. Alleen de overdreven beelden van de nieuwlichters en zedemeesteressen worden aan de kaak gesteld. Dat die overdreven beelden misschien enig recht zouden kunnen hebben omdat ze voortkomen uit verzet tegen een werkelijkheid die niet al te leuk is, wil er bij het echtpaar Brunt kennelijk niet in.

Gynaecologie

In dit verband kan weer naar de historische beschouwingen van Ariès worden verwezen, die inderdaad laat zien dat vergeleken met vroeger de dood uit het samenleven wordt weggedrongen. Maar dit verwijt geldt niet alleen voor ‘de werkelijkheid’ van de dood, die in het boek ontbreekt, het geldt voor elk terrein dat besproken wordt. Wat seksualiteit betreft ontbreken bij voorbeeld in de literatuurlijst de historische werken van Van Ussel en Foucault. Pas oog in oog met de door hen beschreven werkelijkheid zou bekeken kunnen worden of de verschillende seksuele voorschriften en ideeën van de nieuwlichters (waaronder ook van Ussel zelf) overdreven en belachelijk zijn. En als er badinerend geschreven wordt over de strijd van vrouwen tegen de gynaecologie, dan vinden we nergens een verwijzing naar de feitelijke gynaecologische praktijken in heden en verleden. Zeker is in elk geval dat het beeld wat Emma en Lodewijk Brunt stellen tegenover het door hen bestreden beeld van de vrouwengezondheidsgroepen, heel ver van de realiteit afstaat. Hun verklaring voor het wegdrukken van vroedvrouwen en voor de opkomst van de moderne gynaecologische technologie is zoals ze zelf gelukkig toegeven, ‘nogal simpel’: ‘men zoekt de beste hulp die er voor geld te koop is.’

Zo is ‘de werkelijkheid’ steeds de grote afwezige in de beeldenstorm van Het goede leven. Nog één voorbeeld. Er wordt misprijzend geschreven over het tribunaal dat op 12 april 1980 in het Amsterdamse vrouwenhuis plaatsvond tegen huisartsen en gynaecologen. Consequent verzuimen de auteurs echter om ook maar enige informatie door te geven over de inhoud van de aanklachten. Als dit wel gebeurd was, zou de lezer van Het goede leven voor zich zelf hebben kunnen uitmaken of het verzet van de vrouwen nu echt zo overdreven en belachelijk was, als het nu voorgesteld wordt.

Elke verwijzing naar de werkelijkheid ontbreekt ook in het algemene alternatief dat de auteurs in hun laatste hoofdstuk tegenover de apostelen van de nieuwe natuurlijkheid opstellen. Deze laatsten zouden niets anders willen dan Nederland te veranderen in ‘één groot andijvieveld’. Hiertegenover beklemtonen de schrijvers van Het goede leven dat het er hun om gaat tegen de nieuwe zedenmeester, ‘intellectuele voorzieningen als bibliotheken, kranten, concerten, kunst, films en andere genoegens die het leven soms de moeite waard maken, te verdedigen’. Hier staan weer beelden tegenover elkaar, waarbij niet alleen het beeld dat het echtpaar Brunt van zijn tegenstanders ophangt ver van de realiteit afstaat, maar waarin vooral hun eigen beeld van ‘de moderne maatschappij’ wel erg werkelijkheidsvreemd is. Want door de zegeningen van de hedendaagse beschaving, waar inderdaad een aantal mensen, waaronder Emma en Lodewijk Brunt, van profiteert, zozeer te benadrukken, ontkennen zij juist de problematische aspecten ervan, waar door hun tegenstanders op wordt gewezen. Nergens wordt onderzocht of het verzet van de laatsten, hoe overtrokken soms misschien ook verwoord, in enige relatie zou kunnen staan met de wereld waarin ook het echtpaar Brunt leeft.

[p. 12]

Ik zou door kunnen gaan met het geven van voorbeelden, die voor elk hoofdstuk bovenstaande kritiek concretiseren. Een auteur als Schumacher wordt via één gelezen artikeltje belachelijk gemaakt, terwijl zijn hoofdwerk Hou het klein op de literatuurlijst ontbreekt; een denker als Illich wordt in één adem genoemd met de door hem juist fel bestreden ‘Club van Rome’; Guus Kuijer wordt via twee uit het verband gerukte citaten, gekarikaturiseerd zonder dat inhoudelijk op zijn ideeën wordt ingegaan; ‘de wetenschap’ ten slotte, wordt verdedigd tegenover ‘het gebrek aan precisie’ van de nieuwe natuurlijken, maar dat gebeurt nu juist met zo'n ontstellend gebrek aan precisie, dat ieder die ook maar van de meest simpele eis van wetenschappelijkheid uitgaat, het boek verontwaardigd dicht zal klappen. Maar misschien moeten de lezers van Het goede leven geen eisen van wetenschappelijkheid en precisie stellen, misschien is bovenstaande kritiek die zich daar ook op richt, wel een veel te zwaar geschut. Misschien moeten niet alleen de pretenties van de nieuwe natuurlijken, maar ook die van de Brunts ontmaskerd worden. Wat dan zonder die pretenties van wetenschappelijkheid, progressiviteit en gezond verstand, overblijft, is een amusant en plezierig leesbaar boek. In een recensie in Student is gesteld dat het echtpaar Brunt waarschijnlijk ‘graag met z'n tweeën de Nederlandse Christopher Lasch of de vaderlandse Cyra - The Serial - McFadden hadden uitgehangen’. Zoals daar terecht opgemerkt wordt, zijn ze hier volstrekt niet in geslaagd. Maar het is vooral op het eerste punt, dat van de analyse, die iemand als Lasch tenslotte geeft, dat de mislukking ligt. Waar de auteurs zonder al te veel pretentie de ‘postmoderne natuurlijkheid’ de revue laten passeren, zullen de meeste lezers gniffelend en vol herkenning meelezen. Zelf moet ik tenminste bekennen dat ik juist vanwege dit aspect het boek in één ruk uit heb gelezen. Juist de opsomming en rake typering van tien jaar al is het maar via (etiquette)boeken, experimenteren op het terrein van de zeden, levert amusant en ontnuchterend materiaal op. De ene absolute waarheid - op het terrein van relaties, seksualiteit, opvoeden en het lichaam - blijkt steeds binnen de kortste keren door de volgende totale heilsboodschap te zijn vervangen. En er zullen weinig mensen, althans onder de lezers van dit weekblad zijn, die niet zullen moeten toegeven dat ze op sommige momenten op zijn minst door één van deze nieuwe waarheden bekoord zijn geweest. Het goede leven werkt zo sterk relativerend. Welnu, dat laatste is in ons land nooit weg. Het is alleen jammer dat de Brunts hun relativerende verhaal met zo veel absolute pretenties als een nieuwe heilsboodschap hebben gebracht. Kennelijk zitten ze ook op dit punt toch erg vast in een culturele traditie, waarvan ze sommige uitwassen proberen te bestrijden.