Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 6]

25 jaar Warmoesstraat en 24 boeken
Rechercheur Baantjer over het leven en het schrijven

De Cock en de moord in seance door A.C. Baantjer Uitgever: De Fontein, f13,75
De moraal van het cliché over Baantjer en zijn boeken door A.C. Baantjer Uitgever: De Fontein, jubileumuitgave

R. Ferdinandusse

Wie de berichten in de dagbladen over onguur Amsterdam een beetje volgt zal zo zijn eigen gedachten hebben over bureau Warmoesstraat. Dat moet een rauwe troep zijn. En het omslag van ‘Rechercheur Baantjer van Bureau Warmoesstraat vertelt’ (nr. 3, Teleboek) sluit daarbij aan: een razende politiewagen, een stevige he-man die een pistool afvoert, een vamp in jarretels. Maar wie dat boek leest komt een heel andere, wat treurige wereld tegen: zielige mensen, kleine misdaad, Amsterdamse humor. Baantjer neemt de telefoon aan en krijgt een heer met bekakte stem die vraagt of het klopt dat publieke vrouwen onder het bureau Warmoesstraat vallen. Na de voorzichtige bevestiging vraagt hij: ‘Ik heb zo nu en dan behoefte aan... eh kastijdingen. Kunt u mij een prostituée noemen die zich daarin heeft gespecialiseerd?’

Baantjer vertelt ware gebeurtenissen uit zijn rechercheparktijk. Ze hebben allemaal de lengte van een cursiefje, en beginnen met een brede schets van de personen en eindigen in een kleine grap. Paultje komt uit de gevangenis en vindt een baantje en heeft een karig loontje en op een gegeven dag is zijn enige broek onbruikbaar geworden en 's nachts kraakt hij een etalage en wordt gesnapt met vijf pantalons en de volgende morgen haalt Baantjer hem uit de cel voor verhoor. ‘Ik had een broek nodig.’

‘Je nam er vijf,’ zei ik bestraffend. ‘Wat nou,’ riep hij verongelijkt. ‘Ik had toch geen tijd om te passen.’

Of een stukje waarin Baantjer wat methoden om zakken te rollen op een rijtje zet en vervolgens de door hem net ervaren nieuwste truc beschrijft: een keurige heer die op de stoep voor een groot warenhuis stickers uitdeelt met de tekst ‘Pas op voor zakkenrollers’, en de mensen bij het aanpakken van de sticker uitlegt dat ze erg voorzichtig moeten zijn. ‘Toen wij hem pakten haalden wij uit zijn zakken drie geroofde portefeuilles en twee portemonnaies. In het borstzakje van zijn keurig colbert staken nog zes stickers.’

Het is allemaal wat onbeholpen verteld, maar het lijkt me onontbeerlijke lectuur voor de politieschool en het ruikt naar het warme leven.

Baantjer, die naar ik begrijp Appie genoemd wordt, is dit jaar vijfentwintig jaar rechercheur bij het bureau Warmoesstraat. Dat lijkt me al een hele prestatie, maar daar komt nog bij dat hij in die tijd ook nog eens vierentwintig boeken heeft geschreven. Daarbij zijn een paar boeken als het zo juist genoemde, maar ook nog eens vijftien politieromans met in de hoofdrol rechercheur De Cock (met cee-o-cee-ka, zoals hij zich altijd voorstelt). Het zestiende boek is ook alweer klaar, maar dat verschijnt pas volgend voorjaar, dus dat reken ik nog niet mee.

Kloof

Tussen die De Cock-boeken en Baantjers schetsen uit de Warmoesstraat zit een flinke kloof. De Cock zelf is een uiterst sympathieke figuur met afhangende schouders en pijn in zijn voeten, maar de wereld waarin hij rondstapt heeft iets wat niet bij de Warmoesstraat past. Het zijn de namen van de personages dikwijls al die een vervreemdend effect oproepen. Archibald van Maanenfeldt, Geertruida van Wheeringen, Everhard Drosseldorp, dat soort. Terwijl Baantjer toch duidelijk voor het volk schrijft. Hij zegt dat zelf en wie dat eens wil nalezen, kan misschien via zijn boekhandelaar kennis nemen van een klein boekje (zestien pagina's) dat uitgeverij Fontein heeft doen verschijnen ter gelegenheid van dat vijfentwintigjarig jubileum van rechercheur Baantjer. Het heet De moraal van het cliché, en bestaat voornamelijk uit een interview dat John Bakkenhoven niet lang geleden had met Baantjer voor het inmiddels alweer overleden Boek Magazine en dat hier is herdrukt; terecht overigens want het is een heel goed interview, en wat Baantjer erin over politiewerk (en heroïne) zegt is heel aardig.

De interviewer vraagt of Baantjer literatuur schrijft. Baantjer: ‘Ik geloof alleen in taal als communicatiemiddel. En als ik met heel veel mensen al schrijvend kan communiceren, als heel wat mensen boekjes van mij kopen, dan gebruik ik die taal goed. En dat is dus literatuur. Literatuur is het optimaal gebruiken van het communicatiemiddel. Als je alleen de happy few bereikt is het niet goed.’

A.C. Baantjer

De interviewer: ‘Je kunt literatuur ook anders definiëren.’

Baantjer: ‘Jawel, maar ik vind dat de bakker op de hoek en de tuinman en Piet in de trein gewoon lekker moeten kunnen lezen wat ze willen.’ Een waarlijk prachtige dialoog, en wie eens wil weten hoe Baantjer dat doet, moet het net verschenen vijftiende deel De Cock en de moord in seance maar eens lezen. Gewoon lekker lezen. De bakker op de hoek en Piet in de trein, dat is het volk en Baantjer schrijft dan ook puur volkstoneel. Twee willekeurige citaten. (Vledder is De Cocks jongere, wat minder slimme collega):

De mond van Vledder zakte iets open.

‘Een motief voor moord,’ hijgde hij. De Cock knikte traag.

‘Dat, m'n jong, zou het kunnen zijn.’

Eén van de verdachten in het boek heet (weer zo'n naam) Charles van Leeuwenhoek:

‘Charles van Leeuwenhoek sloeg zijn handen voor zijn gezicht en kromp in elkaar. Het leek alsof de woorden hem geselden. Heftig schudde hij zijn hoofd. “Het is niet waar.” Hij gilde het uit. “Het is niet waar.” Smekend keek hij naar de De Cock op. “Laat hem ophouden. Laat hem in godsnaam ophouden. Annette heeft het niet gedaan. Annette...” Hij stokte. In zijn ogen sloop verbijstering.

“En... als Annette het heeft gedaan dan heb ik het niet gewild.”’

Het zijn scénes die passen bij het vaalrode pluus van het oude Odeon of het vroegere Carré, en ook Baantjers personages passen zich daarbij aan door totale herkenbaarheid: de vrolijke kunstenaar, de rijke dame de armoedzaaier. Het eerste slachtoffer in de Moord in sceance is Zwarte Sophie (van zich zelf Sjaan Streuffels), rondborstig serveerster geweest maar rijk gehuwd, die later, toen het huwelijk strandde zich met kracht en succes tegen een scheiding verzette.

‘“Waarom?”

Vledder maakte een hulpeloos gebaar.

“Ze zei altijd dat ze de naam Van Leeuwenhoek te mooi vond... te mooi om er afstand van te doen.” “Dat was cynisch bedoeld?”

Vledder grinnikte. “Mogelijk. Ik heb daar niet naar geïnformeerd. Ik denk dat ze die naam wilde behouden ten behoeve van het kind.”’

Baantjer van de Warmoesstraat zou Baantjer van De Cock best hebben kunnen uitleggen dat een kind van

[p. 7]

zelf de naam van de vader houdt, maar het kind is altijd een effect in het volkstoneel, het kind dat respectabel moet worden, het kind dat een kans moet krijgen meester in de rechten te worden, het kind dat niet op hoeft te groeien in de goot.

Volkstoneel

Het is ook niet zo vreemd dat Baantjer indertijd doorbrak bij de vroegere Arbeiderspers. Hij schreef voor de Arbo-reeks (zo'n serie waar de Vrije Volk-lezers op geabonneerd waren) De moord op Anna Breedveld. De commissie die toezag op de socialistische tendenzen in die reeks vond het prachtig - zo vertelt Baantjer in het al genoemde interview - maar vroeg wel of het, met het oog op het leesgenot, zeventig pagina's dikker kon worden. Die schreef Baantjer er met grote moeite tussen. Toen later De Fontein het opnieuw wilde uitgeven, schreven ze Baantjer dat het wel een aardig boek was, maar of hij bezwaar had dat ze er zeventig bladzijden uit zouden halen.

In De Cock-boeken is het socialistische ideaal van de jaren vijftig, het opstoten naar kunst voor het volk, de arbeider in het museum, nog duidelijk herkenbaar. Er is altijd wel een citaat van Shakespeare of Vondel, er is altijd een mooi schilderij - in Moord in seance spelen ze zelfs een belangrijke rol in de plot.

Wat dat laatste betreft: soms heeft Baantjer nogal moeite om zijn intrige rond te krijgen, maar Moord in seance zit heel redelijk in elkaar. Maar wat fascineert is dat een man die in de Warmoesstraat het ware leven ruikt, en dat in zijn treurige humor nog op papier kan krijgen ook, in de De Cock-verhalen een wereld kan scheppen die perfect past bij wat altijd het volk genoemd wordt.

Dat jubileum-boekje heet De moraal van het cliché, naar de titel van een verhaal waarmee Baantjer zeer lang geleden in Het Parool een verhalenwedstrijd won. Een prachtige titel die als een molensteen om zijn nek hangt, want het is tevens de prachtige omschrijving van volkstoneel. Als De Cock cognac drinkt, vloeit het hem als nectar door de keel. En als hij twintig pagina's verder met zijn vriend de kunstenaar over de verstilde lieflijkheid van Breitner debatteert, vloeit de Nuits St. George hem ook als nectar door de keel. ‘Als heel wat mensen die boekjes van mij kopen, dan gebruik ik die taal goed. En dat is dus literatuur.’ Als ik zo'n De Cock lees ben ik bereid Baantjer onvoorwaardelijk te geloven. Vondel zei vroeger hetzelfde en die kwam trouwens ook elke dag in de Warmoesstraat.