Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 70]

Voorgoed verloren waardigheid
Nadine Gordimers desperate analyse van Zuid-Afrika

July's People door Nadine Gordimer Uitgever: Jonathan Cape, 160 p., f37,60 Importeur: Keesing

Nienke Begemann

Het is nu zover gekomen met Zuid-Afrika dat Nadine Gordimers nieuwe roman in de New York Review of Books van deze zomer besproken werd door X, ‘een Amerikaans schrijver die bekend is met Zuid-Afrika, en die anoniem blijft om anderen te beschermen’.

De situatie heeft Gordimer geenzins verhinderd om door te gaan met haar onbevreesde, desperate analyse van de problemen van haar land, vooral van de toch zo aardige blanken van goede wil en liberale overtuigingen, voor wie de situatie nog uitzichtlozer is dan voor bij voorbeeld politieke activisten. Zoals al haar werk is July's People echter meer dan alleen maar politiek, hoe ver de betekenis van die term ook reikt. Het boek duikt onder alle oppervlakten door naar het gebied van de mysterieuze verhoudingen tussen blank en zwart, tussen man en vrouw, en de archaïsche wetmatigheden die die verhoudingen beheersen.

July's People speelt ná het langzame ineenstorten van het Zuid-Afrika dat zich nu nog wanhopig in stand probeert te houden. Er is oorlog, de zwarten hebben de blanken vermoord en verdreven, hun huizen verwoest, hun fabrieken verbrand en opgeblazen. De overgebleven blanken proberen in paniek het land te verlaten. Een blanke architect Bam, zijn vrouw Maureen en hun drie kinderen worden ‘gered’ door hun zwarte boy July. Verborgen op de bodem van een geel bestelautootje ontsnappen ze aan het geweld van de oorlog en reizen ze naar het dorp van July in de bush. Daar worden ze ondergebracht in de ronde hut van July's oude moeder. (De titel van het boek is vol ironische betekenis, de ‘mensen’ van July zijn zijn blanke werkgevers, niet zijn eigen zwarte familieleden. De mensen voor wie hij heeft gewerkt, worden in het dorp de mensen die hij op zijn beurt bezit.) In het dorp is July kennelijk de baas. Hij zorgt er voor dat ‘zijn mensen’ door zijn familieleden worden getolereerd, ook al is hun aanwezigheid voor het hele dorp gevaarlijk. Zelfs de Chief van het gebied vindt het ten slotte goed dat ze zich voorlopig in July's dorp verbergen, op voorwaarde dat Bam, de blanke man, hem zal leren schieten met het jachtgeweer dat hij op zijn vlucht uit de stad had meegenomen.

Het boek beschrijft de paar weken die ze zo in het dorp doorbrengen, als voortvluchtige afhankelijke gasten van de man die hen vijftien jaar lang trouw heeft gediend, ook al hadden ze nog zulke liberale ideeën, en behandelden ze hem nog zo goed. (Ze vonden het zelfs goed dat zijn ‘townwoman’ de nacht bij hem doorbracht.) Het is een periode van dislocatie, van hulpeloze pogingen tot aanpassing aan een situatie waarin alles anders is geworden. Er zijn een paar concrete, hoewel ook symbolische haken waaraan de veranderingen in de verhouding tussen July en zijn mensen worden opgehangen. Ten eerste zijn dat de sleutels van de auto die July in zijn zak houdt, zodat zelfs een hypothetische terugkeer naar de beschaving, of wat daar van over is voor de blanken wordt afgesneden. En ten tweede is er het jachtgeweer van Bam, dat op een bepaald moment wordt ontvreemd door een vriend van July, een politiek activist.

Nadine Gordimer

Corrosie

In de verhouding tussen Bam en Maureen zijn deze symbolen even belangrijk als in de verhouding tussen July en zijn geredde gevangenen. Hun huwelijk blijkt evenmin bestand tegen de corrosie van de bush en het wegvallen van de consoles van het blanke voorstadsleven, als de vertrouwensrelatie die er tussen July en hen in al die jaren trouwe dienst was gegroeid. Als haar echtgenoot zo is beroofd van alle tekenen van burgerlijke mannelijke waardigheid, zijn voertuig en zijn geweer, voelt de vrouw zich helemaal overgeleverd aan July, ‘de kikkerkoning, heiland’. (Voor Bam is zijn vrouw ook een vreemde geworden - een fysiek onherkenbaar wezen met harige witte benen en vieze gescheurde nagels.) Langzaam aan krijgt de figuur van July bijna metafysische dimensies, want ondanks zijn oppervlakkige, formele zorg en toewijding voor ‘zijn mensen’ wordt hij ten slotte een instrument van wraak en vergelding. Het plan om zijn mensen op deze manier te redden, blijkt een plan om hun ogen te openen voor hun eigen uitzichtloze situatie en voor wat er werkelijk aan de hand is in hun land: de onsensationele, maar daarom niet minder tragische realiteit van de verhouding tussen blank en zwart die nooit heeft gedeugd, en die zelfs in noodtoestanden niet meer kan verbeteren.

Voor het blanke gezin, vooral voor de ouders, krijgt het leven in het bush-dorp, met een transistorradio die hoe langer hoe minder berichten doorgeeft als enige band met het oude leven alle aspecten van een voorproef van de hel. Het wordt steeds duidelijker dat het idee van ‘lucky to be alive’, waarmee ze de eerste ochtenden wakker werden, wel niet zal kloppen.

De ernst van de situatie wordt ten slotte het meest voelbaar in de taalproblemen waarmee de volwassenen te kampen krijgen. De afwezigheid van een gemeenschappelijke taal van enige complexiteit, een taal waarin gemeenschappelijk nagedacht kan worden, waarin andere dingen gezegd kunnen worden dan bevelen of reportages van huishoudelijk werk, hanteert Gordimer in deze roman als een van de zwaarste beschuldigingen aan het adres van het blanke Zuid-Afrika. Tussen July en zijn blanke familie ontstaat een steeds grote kloof doordat het monosyllabische bedienden-Engels in hun nieuwe leven niet toereikend is. Abstracte begrippen kunnen er niet in worden gebruikt. (Maureen realiseert zich bij voorbeeld dat het zinloos is om tegenover July het woord ‘waardigheid’ te gebruiken - een voorbeeld van Gordimer op haar bijtendst - en dat terwijl ze het altijd vervelend heeft gevonden als Bam door July met ‘master’ werd aangesproken.) July en zijn vrouw en andere familieleden spreken en schrijven hun eigen Afrikaanse taal die de blanken nooit geleerd hebben omdat ze hem niet nodig hadden. Alleen de kinderen pikken die taal snel op. In de laatste scène die er tussen July en zijn vroegere mevrouw plaatsvindt, werkt het oude Engels helemaal niet meer. Op het toppunt van frustratie, woede en verachting voor de niet aflatende chantage van Maureen gaat July over in zijn eigen taal. Hij praat, oreert, verordonneert, ze krijgt de kans niet uit te vinden wat hij zegt. Zo wordt het overduidelijk dat er geen mogelijkheid meer is om de schade van het verleden te herstellen. En ook dat iedere taal in deze zo wezenlijk gecompromitteerde situatie

[p. 71]

Nadine Gordimer

een instrument van verdrukking wordt.

De blanke vrouw die dit alles moet ondergaan, heeft het er moeilijker mee dan haar man en haar kinderen. Op een subtiele manier wordt haar, en de lezer, geopenbaard dat haar verhouding met July, de zwarte bediende-redder-cipier, een facet is van haar verhouding met haar echtgenoot en met alle mannen. Haar wil, haar macht over haar man, wordt ten slotte gebroken door July, die zo een archetype wordt van de ‘andersheid’ van de man. De confrontatie met de krachten die de verhoudingen van mannen en vrouwen beheersen kan Maureen niet aan. En in een vreselijke, doelgerichte variatie op D.H. Lawrence's naïeve thema van de noodzakelijke, primitieve ‘wedergeboorte’ van de vrouw van middelbare leeftijd (zie The Woman Who Rode Away, en The Plumed Serpent) rent ze af op een helicopter die aan het eind van het verhaal in de bush landt, zonder dat iemand weet wie erin zitten.

‘She runs: trusting herself with all the suppressed trust of a lifetime, alert, like a solitary animal at the season when animals neither seek a mate not take care of young, existing only for their lone survival, the enemy of all that would make claims of responsibility.’

Dat ze door haar vlucht de levens van haar man en kinderen en van het hele dorp op het spel zet, dat dringt nauwelijks meer tot haar door. Het onder ogen zien van het bankroet van haar huwelijk en van haar hele volwassen leven waar ze, ondanks alle familiewortels toch niet blijkt te horen, leidt tot een allesvernietigend rennen naar de ondergang.

Hier, op een veilige afstand kan ik niet beoordelen of Gordimer gelijk heeft, of in de altijd al slechte verhouding tussen blank en zwart de blanke vrouwen meer schuld hebben dan de mannen, omdat ze zo systematisch de ‘onnoembare’ waardigheid van de zwarte man hebben ontkend en weggebeten met het loog van de gemakkelijke, afgeleide superioriteit, zodat ze ook hun eigen echtgenoten van hun waardigheid beroven door het duwen en trekken van hun wil, hun gefrustreerde animuskant. Het klinkt aannemelijk, ook al is het puur Jung. Maar binnen het kader van deze roman bewijst Gordimer in ieder geval op overtuigende wijze haar gelijk. Het is een kort boek, maar van het eerste woord tot het laatste met enorme concentratie en aandacht voor details geschreven, en met de energie, de politieke intelligentie, en het beeldend vermogen dat al haar werk kenmerkt. Er valt alleen nog maar te hopen dat men in Zuid-Afrika de kans krijgt July 's People te lezen en te overdenken voordat het te laat is.