Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 50]

Liever de kamerjas dan de uitgaansjas
Jean Paul: de eerste Duitse schrijver die van de pen leefde

Het leven van Quintus Fixlein door Jean Paul vertaling: Ingeborg Lesener Uitgever: De Bezige Bij, 211 p., f34,50

Wil Rouleaux

Hij was, zo valt te lezen, de eerste Duitse schrijver die van de pen leefde. Zijn werken werden meer gelezen dan die van zijn tijdgenoten Goethe en Schiller, zijn invloed op de negentiende-eeuwse Duitse literatuur is nauwelijks te overschatten. Rond de eeuwwisseling noemde Hermann Hesse hem ‘eine der grössten Dichterbegabungen aller Zeiten’. Toen enkele jaren geleden zijn verzamelde werk in een goedkope paperbackeditie verscheen, werden er binnen enkele maanden meer dan tienduizend van verkocht.

We hebben het over Johann Paul Friedrich Richter (1763-1825), die later uit bewondering voor Rousseau de schrijversnaam Jean Paul zou aannemen. Jean Paul werd als oudste zoon van een predikant annex onderwijzer geboren in een klein plaatsje niet ver van Bayreuth. Na het overlijden van zijn vader stelde een zogeheten testimonium paupertatis hem in staat om met vrijstelling van inschrijf- en collegegeld in Leipzig theologie te gaan studeren. Buiten zijn hoofdrichting had Jean Paul nog belangstelling voor tal van andere vakken, hetgeen resulteerde in dikke delen met aantekeningen, uittreksels en verwijzingen, die hem later als schrijver te stade zouden komen. Na enkele jaren moest Jean Paul wegens hoge schulden Leipzig ontvluchten, waarna hij als huisonderwijzer op het platteland het hoofd enigszins boven water wist te houden. In 1793 verscheen zijn eerste roman, Die unsichtbare Loge, waarin de beroemde idylle was opgenomen die later onder de titel Das Leben des vergnügten Schulmeisterlein Maria Wuz in Auenthal een zelfstandig leven zou gaan leiden.

Jean Pauls definitieve doorbraak kwam echter pas twee jaar later met Hesperus oder fünfundvierzig Hundsposttage, een zeer lijvige ontwikkelingsroman die niet alleen het succes van Goethes Werther (1774) evenaarde, maar die tevens - men ontwierp speciale Jean Paul-kleding en verpakkingen - voor een vergelijkbare rage zorgde. Jean Paul was een gevierd schrijver, hij stond op vertrouwde voet met de bekendste vorstenhuizen en werd in Weimar door Goethe ontvangen.

In 1797 verscheen Siebenkäs, een roman die algemeen als de eerste Duitse huwelijksroman wordt beschouwd, en die, evenals het overige werk van Jean Paul, sterk beïnvloed is door Laurence Sterne. In 1803 - de schrijver was na vele amoureuze avonturen inmiddels definitief beland bij de dertien jaar jongere Karoline Mayer - verscheen het uit vier delen bestaande Titan, het enige werk van de schrijver dat qua vorm en inhoud enigszins aansluit bij de klassieke werken van Goethe en Schiller. Nauwelijks een jaar later verscheen met de kunstenaarsroman Flegeljahre het laatste en tevens toegankelijkste van zijn grote werken. In 1804 trok Jean Paul met zijn gezin terug naar Bayreuth, waar in de laatste twintig jaar van zijn leven, behalve wat minder bekend literair werk, zijn ideeën over pedagogie, filosofie en esthetica gestalte zouden krijgen.

Toen Jean Paul in 1825 stierf, beleefde het Biedermeier zijn eerste bloeiperiode; opgegroeid was Jean Paul daarentegen in het tijdperk van de Verlichting. Daartussenin maakte hij achtereenvolgens de Sturm und Drang-periode mee, ervoer de invloed van classicisten als Goethe en Schiller, maar was tevens een tijdgenoot van grote romantici als Novalis, Tieck en Hoffmann - geen wonder dan ook dat zijn werk zich nauwelijks afdoende laat etiketteren. Hij verenigde al deze stromingen zo ongeveer in zich, was beurtelings rationalist en sentimentalist, nu eens opvoeder van het volk met een sterk didactische inslag, dan weer dweepziek romanticus. Over één ding echter kan nauwelijks twijfel bestaan: Jean Paul was, in stijl en compositie, allesbehalve een schrijver van afgeronde, harmonieuze kunstwerken in de trant van de grote Weimarianen. Zelf beschouwde hij zich trouwens in de eerste plaats als humorist en republikein, en inderdaad heeft men wel, wat die laatste eigenschap betreft, zijn werk proberen te duiden als dat van een groot revolutionair schrijver. Daar staat echter tegenover dat Jean Paul tevens de schrijver is van apolitieke idyllen, en dat deze werken tot op de dag van vandaag tot zijn populairste en beste gerekend worden. Zoals bij voorbeeld het kleine Schulmeisterlein Wuz, of het werk dat drie jaar later verscheen, in 1796, en dat nu voor het eerst in een integrale Nederlandse vertaling verschijnt: Het leven van Quintus Fixlein.

Voor Egidius Zebedäus Fixlein, een kersverse leraar aan het gymnasium van Flachsenfingen, is zojuist de zomervakantie aangebroken als hij zich, begeleid door zijn poedel en een van zijn leerlingen, naar zijn geboortedorp Hukelum begeeft, waar zijn moeder als weduwe een huisje in de kasteeltuin bewoont. In Hukelum wordt Fixlein ontboden door zijn adellijke peettante, Vrouwe von Aufhammer, die juist op haar sterfbed ligt. De barones belooft Fixlein het conrectorschap aan zijn gymnasium te bezorgen, maar de diepste wens van haar beschermeling blijkt toch het predikantenambt in Hukelum te zijn. ‘De zieke verzocht hem een proefschot af te vuren, namelijk een preek te houden aan haar ziekbed. Mijn hemel! Hij hield een van zijn beste.’

Fixleins wens echter gaat voorlopig nog niet in vervulling, maar wel valt hem binnen enkele maanden het conrectorschap ten deel - waarbij een belangrijke rol speelt dat men ervan uitgaat dat Fixlein, zoals alle mannelijke Fixleins, op zijn tweeëndertigste zal sterven, waardoor de baan snel weer vacant zal zijn. Fixlein zelf weet zijn exacte leeftijd niet omdat het kerkregister is afgebrand, maar in ieder geval denkt hij de tweeëndertig al gepasseerd te zijn, en aldus ‘door het schelmenjaar te zijn heengegleden’.

Bij het overlijden van Vrouwe von Aufhammer blijkt deze aan Fixlein een groot vermogen te hebben nagelaten, waardoor de conrector zich op staande voet verlooft met freule Thienette. Korte tijd later, na het overlijden van de Hukelumse predikant. krijgt Fixlein door een merkwaardige naamsverwisseling de begeerde betrekking in zijn geboortedorp. De post is eigenlijk toegewezen aan een zekere Hans von Füchslein, en als deze de vergissing bemerkt, krijgt hij ‘een kleur gemengd uit rode bolus, groen krijt, klatergoudgeel en vomissement de la reine.’

Fixlein heeft nu alles wat hij begeert, hij vestigt zich in Hukelum, trouwt met Thienette, en wordt na enige tijd vader. Plotseling echter duikt een document op waaruit blijkt dat hij pas eenendertig is. Fixleins doodsangst slaat toe - maar juist op dat moment besluit de verteller om zelf in het verhaal in te grijpen. Hij probeert Fixleins ‘inbeelding door inbeelding’ te genezen, hetgeen hem ten slotte ook lukt: ‘Ik gelastte iedereen zich van de patiënt te verwijderen, alleen zijn moeder moest, terwijl de vurigste meteoren voor zijn koorstachtige ziel heen en weer vlogen en sisten, bij hem gaan zitten en hem aanspreken alsof hij een kind van acht was.’

Idylle

U ziet, aan fantasie had Jean Paul geen gebrek. Het leven van Quintus Fixlein verscheen zoals gezegd, in 1796 en kreeg van zijn schrijver de ondertitel ‘Idylle’ mee. Dit laatste is echter maar gedeeltelijk juist, want ten eerste bevat Quintus Fixlein een duidelijk satirische inslag, en ten andere wijkt Jean Paul qua taalgebruik wel heel erg af van wat in idyllen gebruikelijk is. Daarmee hebben we tevens het belangrijkste kenmerk van Jean Pauls werken genoemd: zijn stijl. Jean Paul geldt algemeen als een van de meest barokke taalkunstenaars uit de Duitse literatuurgeschiedenis, en Quintus Fixlein kan, zo lijkt me, aan die theorie onmogelijk afbreuk doen.

Hoe ziet de stijl van dit werk er uit? In de eerste plaats valt op dat Jean Paul een liefhebber is van lange zinnen, en dat de handeling voortdurend onderbroken, ja vaak zelfs totaal overwoekerd wordt door uitweidingen en beschrijvingen. Een groot

[p. 51]

gedeelte van zijn zinnen bevat lange bij- en tussenzinnen, die bovendien veelal in een niet-logisch verband tot de hoofdzin staan. Langs deze weg creëert Jean Paul ruimte voor zijn karakteristieke terzijdes: mededelingen tussen haakjes, Latijnse en Franse citaten, geleerde en quasigeleerde opmerkingen, aforismen en voetnoten. Verder valt op, maar dat hangt ongetwijfeld met het voorafgaande samen, dat Jean Pual de dialoog schuwt, en bovendien dat hij de voorkeur geeft aan omgangstaal, die vaak door het contrast met de geleerde citaten nog eens extra benadrukt wordt. Ten slotte vallen de barokke metaforen op, waarmee Jean Paul wel heel royaal omspringt, alsmede enkele stijleigenaardigheden waaronder het zogenaamde zeugma. (Een zeugma is, we weten dat sinds Lodewicks Literaire Kunst, de verbinding van een werkwoord met twee zelfstandige naamwoorden, hoewel het eigenlijk slechts bij een past. Een voorbeeld van Jean Paul: ‘Hij kon nu met sparrehout zijn kachel en met zwarte koffie zijn maag bijvullen.’)

Deze laatste twee stijlkarakteristieken zijn, lijkt me, twee van de belangrijkste pijlers waarop Jean Pauls humor berust. Jean Paul echter gebruikt ze dermate vaak dat zijn humor, die toch al iets joligs bezit, er bovendien erg stereotiep door wordt - en tot de echt grote humoristen, waartoe ik Gogol, Thomas Mann en Gerard Reve reken, behoort Jean Paul naar mijn smaak dan ook zeker niet.

Kan Het leven van Quintus Fixlein door zijn stijl moeilijk een idylle genoemd worden, voor wat betreft de inhoud lijkt me dit predikaat meer op zijn plaats. In het aan het eigenlijke werk voorafgaande ‘Briefje aan mijn vrienden in plaats van de voorrede’, een satirische afrekening met de in zijn tijd gebruikelijke voorwoorden, geeft Jean Paul zijn later beroemd geworden ‘drie wegen om gelukkiger (niet gelukkig) te worden’. De eerste weg, zo stelt hij, wordt bewandeld door grote kunstenaars en geleerden, die zich hoog boven het aards gewoel verheffen. De tweede weg daarentegen wordt, vaak noodgedwongen, door de meer eenvoudigen van geest en middelen bewandeld, die zich beperken tot eenvoudig huiselijk geluk. De derde weg ten slotte, die de schrijver zelf heeft gekozen en die hij zijn lezers dan ook van harte aanbeveelt, is een combinatie van beide mogelijkheden.

Quintus Fixlein is een duidelijke vertegenwoordiger van de tweede richting, en inderdaad beperkt deze typische zonderling uit de Duitse literatuur zich tot huiselijk geluk - bij voorbeeld door 's avonds te lezen in zijn zelf aangelegde alfabetische lexikon van Duitse intekenaars, of anders wel door zich uit te leven op een van zijn andere bizarre hobbies, zoals de studie van drukfouten in de Schrift.

In zijn voorrede schrijft Jean Paul: ‘De bedoeling waarmee ik Het leven van Quintus Fixlein naar de Lübeckse boekhandel zond, is juist - vandaar dat ik dit in deze brief niet telkens hoef te doen - de hele wereld aan te tonen, dat men kleine, zinnelijke genoegens hoger moet aanslaan dan grote, de kamerjas hoger dan de uitgaansjas en dat men Plutos' quinen niet hoger mag waarderen dan de nieten, noch een NN d'or meer dan het appeltje voor de dorst en dat niet de grote maar de kleine toevalstreffer gelukkig maakt.’

Invloed

Een apart hoofdstuk vormt de waardering die Jean Paul in de loop van bijna twee eeuwen bij zijn collegaschrijvers ervoer. Goethe en Schiller waren ronduit negatief in hun oordeel, maar van Herder wordt verteld dat hij zich zelfs op zijn sterfbed uit de Titan liet voorlezen. Een absoluut hoogtepunt bereikte zijn populariteit bij de schrijvers uit het Biedermeier, een populariteit die praktisch de gehele negentiende eeuw aanhield. Gelijktijdig echter hadden Nietzsche en Heine scherpe kritiek op hem, hoewel Heine zijn democratische houding waardeerde. Vervolgens werd het lange tijd stil rondom Jean Paul, en eerst na de Tweede Wereldoorlog zijn er sporen die op een hernieuwde belangstelling van schrijverszijde wijzen. Günter Grass bij voorbeeld laat in interviews desgevraagd nooit achterwege om op de betekenis van Jean Paul voor zijn werk te wijzen, terwijl ook Arno Schmidt en enkele minder bekende DDR-auteurs door hem beïnvloed lijken.

De hernieuwde belangstelling van schrijverskant staat in de Bondsrepubliek niet op zich, want ook het leespubliek lijkt zich er weer enigszins voor deze ‘Klassieker’ te gaan interesseren. In ons land is Jean Paul, waarschijnlijk bij gebrek aan deugdelijke vertalingen, nooit populair geweest, en of daar met het nu vertaalde Quintus Fixlein verandering in komt, lijkt me zeer de vraag. Maar ondanks mijn bezwaren tegen de ontoegankelijke stijl en de vaak stereotype humor, moet u zich er toch niet van laten weerhouden, met dit proza kennis te maken. Daarvoor is het te uitzonderlijk, en bovendien: Jean Paul in het Nederlands betekent een aanzienlijke verrijking van ons idioom. Dat hebben we aan de vertaalster te danken.