Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 46]

Hoe de verzorgingsstaat de sociaal-democratie uitdaagt
Eduard Bernstein en het revisionisme

De voorwaarden tot het socialisme en de taak der sociaal-democratie door Eduard Bernstein. Met een voorwoord van Bart Tromp. Uitgever: De Arbeiderspers, 308 p., f42,50
Het eerste jaarboek voor het democratisch socialisme Onder redactie van Jan Bank, Martin Ros en Bart Tromp Uitgever: De Arbeiderspers, 364 p., f45,50
Het tweede jaarboek voor het democratisch socialisme Onder redactie van Jan Bank, Martin Ros en Bart Tromp Uitgever: De Arbeiderspers, 267 p., f42,50

Percy B. Lehning

Eduard Bernstein (1850-1932) leverde met De voorwaarden tot het socialisme en de taak der sociaal-democratie uit 1899 de theoretische grondslag voor het ‘reformisme’. Het werd het fundamentele document van de revisionistische beweging en voorwerp van talloze polemieken. Revisionisten waren die socialisten die uitgaande van marxistische grondslagen langzamerhand verschillende elementen van de leer in twijfel trokken, in het bijzonder de prognoses van Marx aangaande de ontwikkeling van het kapitalisme en de noodzakelijkheid van de socialistische revolutie.

Zo was Bernstein van mening dat de theorie van de eenmalige, grote krach, die het kapitalisme omver zou werpen, een doctrinaire illusie is en dat de reële hoop van het socialisme bestaat uit geleidelijke maatschappelijke hervormingen en een geleidelijke socialisatie door middel van democratische pressie.

Met name de discrepantie tussen marxistische theorie en de werkelijkheid was het uitgangspunt van Bernsteins revisie van dat klassieke marxisme. ‘De beslissende invloed op mijn socialistische denken was niet van doctrinaire aard maar het waren feiten die mij noodzaakten mijn fundamentele denkbeelden te herzien.’ De essentie van die denkbeelden is de complete verwerping van de deterministische opvatting van de geschiedenis. Bernstein levert kritiek op alle speculatieve geschiedfilosofische schema's, die pretenderen de processen van de geschiedenis te verklaren met één abstracte sleutel.

Eduard Bernstein

Het is niet de taak van de sociaal-democratie ‘af te wachten’ tot de grote krach daar is, aldus Bernstein, nee de taak moet juist zijn politieke instellingen en de eigendom geleidelijk aan te socialiseren. Het socialisme, nog steeds volgens Bernstein, is een geleidelijke beweging waarbij de democratie niet alleen een middel voor politieke strijd is, maar ook een zelfstandig doel, een waarde in zich zelf, de vorm waarin het socialisme tot werkelijkheid wordt. Zo geïnterpreteerd houdt het socialisme op de grondslag voor de revolutie te zijn en wordt (en in orthodoxe ogen: verwordt) tot een program van wettelijke hervormingen. Als het kapitalisme voor verbetering vatbaar is, dan heeft oriëntatie op de revolutie geen zin.

De Poolse filosoof Kolakowski formuleert het resultaat van Bernsteins revisionisme aldus: ‘Op deze wijze werden de ideologische grondslagen gelegd van een nieuwe sociaal-democratie waarvan de verdere ontwikkeling slechts in geringe mate verbonden was met de geschiedenis van de marxistische leer.’

Bernstein was van mening dat het ‘wetenschappelijk’ socialisme die naam niet kan waarmaken door uit te gaan van een aantal onaantastbaar geachte denkbeelden. De rol van de wetenschap binnen het socialisme kan daarom alleen maar een kritische en creatieve zijn: door de politieke theorie steeds weer aan de werkelijkheid te toetsen, draagt de wetenschap ertoe bij de theorie juister en het daarop gebaseerde beleid doeltreffender te maken. Daarnaast heeft de sociaal-democratie een stelsel van beginselen nodig, uitgangspunten, die het politieke handelen zin en richting geven.

De beide tot nu toe verschenen Jaarboeken voor het democratisch socialisme nemen impliciet deze opvattingen van Bernstein tot uitgangspunt. Aan de Jaarboeken ligt, aldus de redacteuren, ‘de behoefte ten grondslag de ontwikkeling van de politieke theorie te verbinden met historische analyse.’ In Nederland is, aldus de redacteuren, te weinig aandacht besteed aan ‘de ontwikkeling van maatschappelijke en politieke theorieën en evenzeer voor de feitelijke politieke ontwikkelingen waarin het optreden van socialistische bewegingen en partijen uiteindelijk heeft geresulteerd en resulteert.’ Daar komt nog bij dat het het democratisch socialisme in Nederland ontbreekt aan inzicht en kennis van haar eigen historische traditie, een tekort dat wel moet uitlopen op een politiek opportunisme in de politieke praktijk en dat een rem vormt op het ontwikkelen van nieuwe ideeën.

En in het tweede Jaarboek is ditzelfde uitgangspunt te vinden. Het ‘gaat om een confrontatie tussen theorie en werkelijkheid; door onderzoek de stagnerende componenten van een socialistische interpretatie van de maatschappij aan te geven.’

Beide Jaarboeken bevatten een waaier van artikelen van politiek-theoretische, sociaal-kritische en historiografische aard en een aantal biografieën van personen die in de Nederlandse geschiedenis van het socialisme een rol van betekenis gespeeld hebben. Zo vinden wij biografieën over Frank van der Goes, J.G. Suurhoff, J. de Kadt in het eerste Jaarboek en van Hilda Verwey-Jonker en J. Suys in het tweede Jaarboek.

Uitgangspunt

Het verbinden van politieke theorie met historische analyse, confrontatie tussen theorie en werkelijkheid vormt, zoals gezegd, de grondslag voor beide Jaarboeken. Hoe moeizaam een dergelijk uitgangspunt in de praktijk te verwezenlijken valt, moge blijken uit het feit dat van de zeventien bijdragen waar de Jaarboeken uit bestaan er, strikt genomen, slechts twee aan dat centrale uitgangspunt voldoen. (De bijdrage van Koen Koch in het eerste, die van Nico Wilterdink in het tweede Jaarboek).

In het eerste Jaarboek wordt het

[p. 47]

hoofdthema gevormd door de ‘crisis van de verzorgingsstaat’. Koch gaat hier in op wat hij de ‘onheilspellende paradox van de verzorgingsstaat’ noemt. Na allereerst op overtuigende wijze de gangbare theoretische opvatting, als zou de verzorgingsstaat in Nederland berusten op een politiek compromis tussen liberale en socialistische ideeën, ter discussie te hebben gesteld, benadrukt hij dat de zorg van de staat voor haar burgers niet iets specifieks van de verzorgingsstaat is. De ‘staat’ is van de vroegste tijden een ‘verzorgingsstaat’ geweest: al sinds eeuwen heeft de staat de zorg voor zijn burgers op zich genomen. Wat veranderd is, is de motivering om dat te doen. Grof gezegd komt het erop neer, dat de oorspronkelijk daarvoor geldende machtsargumenten van de politieke elite verschoven zijn naar argumenten van morele plichten jegens de burger. De uitwerking en de concretisering van de verzorgingsstaat kan daarbij voor een groot deel op het conto van de sociaal-democratie geschreven worden.

Crisis

Maar nu er in de verzorgingsstaat sprake is van een crisis, blijkt dat er evenzeer sprake is van een crisis in het sociaal-democratische denken over die verzorgingsstaat, aldus Koch. Te weinig is nagedacht over de rol van de staat bij de ‘verzorging’: de vraag óf de staat door zijn karakter wel in staat is de taken die hem toegedacht worden, naar behoren te vervullen.

Kochs bijdrage behoort de aanzet te vormen tot een (her)activeren van het debat over uitgangspunten en doelstellingen van de verzorgingsstaat. Een principieel debat dat tot uitgangspunt de echte paradox van de verzorgingsstaat zou moeten nemen. Deze is, naar mijn mening, dat in een periode van economische crisis het sociale zekerheidsstelsel op de tocht wordt gezet. En dat terwijl het stelsel nu juist geconstrueerd is als buffer tegen een economische crisis. Op het moment dat het stelsel daadwerkelijk moet gaan functioneren, dreigt het te worden aangetast! De tweede bijdrage die het meest beantwoordt aan het centrale uitgangspunt van de Jaarboeken (de confrontatie tussen theorie en werkelijkheid) is het artikel van Nico Wilterdink in het tweede Jaarboek over Collectivisatie van de vermogens in Nederland in plaats van socialisatie der produktiemiddelen. Uitgangspunt is de historisch socialistische doelstelling, dat het particulier eigendom van de produktiemiddelen moet worden opgeheven teneinde de tegenstelling tussen bezitters en bezitslozen te doen verdwijnen. In de praktijk blijkt nu dat er weliswaar een collectivisering van vermogen heeft plaatsgevonden, maar dat deze niet gelijkgesteld moet worden met socialisering van de produktiemiddelen in de traditionele partijbetekenis, want de collectivisering heeft geen publiek beheer met zich gebracht. Maar dat betekent dan ook dat de socialistische theorie aangepast dient te worden. Wilterdinks empirisch onderzoek laat zien dat de theorie niet zonder feitelijke analyse van klassen- en bezitsverhoudingen kan en dat de inhoud van deze begrippen aanpassing verdient op grond van die analyse.

Overschrijven

De ruimte ontbreekt om dieper op de andere bijdragen in deze beide Jaarboeken in te gaan. Ze zijn onvermijdelijk van wisselend niveau. Een uitzondering wil ik maken voor de bijdrage die met vlag en wimpel tot de zwakste behoort. Het gaat hier om het artikel Sociaal-democratie en neo-corporatisme van Leon de Wolff. De Wolff deelt zijn lezers mee dat sociologen en politicologen tot nu toe geen inzicht verschaft hebben over de feitelijke werking van de politieke besluitvorming. Dat komt voornamelijk, omdat ‘sociologen liever elkaars boeken en artikelen overschrijven, in plaats van zelf op pad te gaan.’ Het is tot daaraan toe om zo'n opmerking te maken als er iets tegenover staat. Maar het wordt wel wat al te dol als De Wolff zelf niet verder komt dan het overschrijven van wat politicologen en sociologen recentelijk te berde hebben gebracht over het corporatisme. Bovendien gaat hij niet in op het waarom van het in de mode zijn van het (neo-)corporatisme: het feit dat het gangbare analyse-model voor Nederland - het model van de ‘verzuiling’ - steeds minder in staat is de bestaande situatie te verklaren.

Het werk van Bernstein wordt vaak gezien als de ideologische rechtvaardiging van het theoretisch pragmatisme van de sociaal-democratie. Tromp wijst er in zijn inleiding bij Bernsteins Voorwaarden tot het socialisme op, dat er ook een ander ‘gebruik’ van Bernsteins werk gemaakt kan - en, kan men daaraan toevoegen, moet - worden. Dan dient men te erkennen dat de politieke theorie van Bernstein een waarde heeft die los staat van het ideologische gebruik dat ervan gemaakt is. In dit geval gaat het erom Bernsteins ideeën in hun werkelijke, radicale gestalte tot onderdeel van de hedendaagse socialistische strategie te maken. En radicaal impliceert dan de bereidheid kennis te nemen van de feiten, die eventueel niet met de theorie overeenstemmen en deze laatste dan aan te passen, te reconstrueren, te actualiseren.

Het zijn de beide Jaarboeken die daar aanzetten toe geven. Die zouden ertoe kunnen leiden dat het bestaande theoretische pragmatisme, om niet te spreken van opportunisme, dat in de hedendaagse sociaal-democratie de overhand heeft, een andere richting krijgt.

Het valt te hopen dat er voldoende financiële middelen zullen zijn om de Jaarboeken voort te zetten in een politiek klimaat dat meent het zonder kennis van de geschiedenis (in het bijzonder van de sociaal-democratie) te kunnen stellen en dat maar al te vaak terugschrikt voor een kritische analyse van de vraag waarom processen verlopen zijn zoals ze zijn en daar dan ook consequenties aan te verbinden. Bij de volgende Jaarboeken verdient het overigens wel aanbeveling dat de tekst van de achterflap in overeenstemming is met de inhoud en dat niet - zoals bij het tweede Jaarboek - maar liefst drie bijdragen vermeld worden, die niet in de bundel staan.