Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 42]

Aan de hand van een prent
Een merkwaardige verzameling karikaturen

Masters of Caricature from Hogarth and Gillray to Scarfe and Levine Introductie en commentaar: William Feaver Samenstelling: Ann Gould Uitgever: Weidenfeld and Nicolson, 240 p. f89,25 Importeur: Keesing

Koos van Weringh

Masters of Caricature is een hoogst merkwaardig boek, als ik zo vrij mag zijn met deze opmerking te beginnen. Het wordt door de uitgever aangekondigd als ‘het eerste volledig geïllustreerde boek, gewijd aan de geschiedenis van deze echt populaire kunst.’ En daaraan wordt nog toegevoegd dat alle beroemde namen aanwezig zijn. In totaal 243 karikaturisten komen in het boek voor. Van elk van hen is een korte biografie opgenomen, die vergezeld wordt door één of twee prenten. De uitgever laat in een opmerking vooraf weten dat de nadruk bij de prenten ligt op de portretcharge.

Het boek is samengesteld door Ann Gould, van wie wordt meegedeeld dat zij een kleindochter is van Sir Francis Carruthers Gould, die omstreeks de eeuwwisseling een bekend Engels tekenaar was. Zij heeft zich laten bijstaan door een aantal andere deskundigen uit Engeland, Frankrijk en de Verenigde Staten. De kunstcriticus William Feaver schreef een algemene inleiding en verzorgde tevens korte commentaren bij de verschillende hoofdstukken. Volgens de flap hebben die de bedoeling elke generatie van karikaturisten in een historische context te plaatsen. Over al deze aanduidingen en bedoelingen valt het één en ander op te merken. De uitgever, om daarmee te beginnen, bedoelt waarschijnlijk dat het de eerste verzameling van deze aard in het Engels is. Het in 1974 door Skira uitgegeven boek La Caricature steekt met kop en schouders boven dit boek uit. Maar tegen een uitgever, die denkt ‘hoe exclusiever hoe beter’, mogen wij niet al te hard zijn: zijn flapproza zij hem vergeven. Dan komen we bij de Introduction van Feaver, in The Observer van 23 augustus omschreven als een briljant commentaar. Briljant geschreven lijkt het mij zeker, dat is Feaver wel toevertrouwd, maar inhoudelijk valt het toch enigszins tegen. Hij maakt tamelijk veel generaliserende opmerkingen, vaak aan de hand van één prent. Op grond van andere prenten van dezelfde tekenaar of uit dezelfde periode kan ook het omgekeerde worden betoogd. Over de periode die voorafgaat aan de Eerste Wereldoorlog schrijft hij dat in de nationalistische stijl van land tot land niet zoveel onderscheid valt waar te nemen. Hij verduidelijkt dat niet en het lijkt mij ook betrekkelijk. Wat zich hier wreekt is dat Feaver uitsluitend op de hoogte is van de karikatuur in enkele landen, met name Engeland, Duitsland, Frankrijk en de Verenigde Staten. Hij hecht veel waarde aan het verschil tussen situatie-karikatuur en portretcharge, zonder goed duidelijk te maken wat hij daaronder nu precies verstaat.

Tekening van Marc (Mark Boxer) van de Engelse strijder tegen pornografie Lord Longford. Marc tekent voor The Times

Knipselmap

De commentaren die aan de verschillende hoofdstukken voorafgaan bevatten niet zoveel nieuws. De laatste drie hoofdstukken die meer dan honderd bladzijden beslaan, gaan over Franse en Duitse satirische tijdschriften, over van ‘Jazz age to Depression’ en ‘Post-War Caricature’, een vreemde indeling. En het gaat zeker niet over de historische context, waarin generaties karikaturisten kunnen worden begrepen. Daarvoor wordt er te veel op één hoop gegooid.

Het grootste deel van het boek bestaat uit de biografieën van de tekenaars, verzorgd door Ann Gould en enige andere deskundigen. Wat in de eerste plaats opvalt is, dat geen melding wordt gemaakt van The Center for the Study of Cartoons and Caricature, een instelling die verbonden is aan de universiteit van Canterbury in Kent. Daar houdt men zich bezig met de studie van de politieke prent, maar wellicht is mevrouw Gould daarvan niet op de hoogte. Wat zij heeft nagelaten, en dat is veel ernstiger, is te vertellen waarom deze 243 tekenaars door haar en haar medewerkers uitgekozen zijn. Het bekijken van die namen roept vele vragen op. Wat is het uitgangspunt geweest? Kwaliteit? Het voorhanden zijn van een mapje met toevallige knipsels? We weten het niet. Waarom van de Engelse tekenaars, ik zal enige voorbeelden noemen, wel Cummings van de Daily Express en niet Franklin van The Sun, die toch ook een aardige portretcharge kan weggeven? Waarom van de Fransen niet Wiaz en Plantu en wel Sennep? Waarom van de Russen wel het beroemde trio Kukryniksi en niet Dmitri Moor of Boris Efimov? Waarom niet Boris Artzybasheff, die formidabele portretcharges vervaardigd heeft? En zo kan ik nog een hele tijd doorgaan, maar ik zal mij nu even tot Nederland beperken, want ook dat land komt in het boek voor. Dat Louis Raemaekers en Fritz

[p. 43]

Behrendt aan de orde komen ligt, gezien hun internationale oriëntatie voor de hand. Wie er niet in staat is Albert Hahn, trouwens alle tekenaars van De Notenkraker en De Nieuwe Amsterdammer ontbreken. Van de tegenwoordige generatie Nederlandse tekenaars missen we Frits Müller, Opland, Peter van Straaten, om mij tot deze drie te beperken. Alleen Jan Frits de Knoop, die een aantal jaren voor De Tijd heeft gewerkt, treffen we aan. Ik heb niets tegen De Knoop, maar zal toch weinig tegenspraak ontmoeten als ik zeg dat wij hier niet met het hoogtepunt van de Nederlandse spotprentkunst geconfronteerd worden. Van hem is een prent over Van Agt opgenomen die in het bijschrift twee fouten bevat: ‘elected Dutch Prime Minister in 1977, Controls two members of his government, Hans Wiegel en Willem Aantjes’.

De biografieën zelf zijn van zeer ongelijke kwaliteit en zijn niet op systematische wijze samengesteld. Bij sommige tekenaars wordt vermeld dat er boeken met hun werk zijn uitgegeven, een nuttige informatie voor iemand die zich er verder in zou willen verdiepen. Maar dat gebeurt hoogst willekeurig. Bij Behrendt wel, bij Paul Flora niet, van H.E. Köhler wordt gezegd dat er één boek is, terwijl er minstens tien zijn, bij Ernst Maria Lang wordt dan weer geen enkel boek genoemd, enzovoort, enzovoort, een weergaloze wanorde.

Het boek bevat één bladzijde bibliografie, bestaande uit boeken en tijdschriftartikelen en catalogi. Ook hiervan kan worden gezegd dat willekeur die bladzijde gevuld heeft, in het laatste uur van een achternamiddag. Dit is een zeer teleurstellend boek.