Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 34]

Een verdediging van de vrouw
John Stuart Mills tractaat uit 1869 vertaald

De onderwerping van de vrouw door John Stuart Mill Inleiding Maaike Meijer Vertaling Eva Wolff Uitgever: Boom Klassiek, 160 p. f26,50

Jan Fontijn

In 1869 werd in Londen The subjection of women van John Stuart Mill gepubliceerd. Het boekje sloeg in als een bom. In een doorwrocht betoog zet Mill alle gangbare opvattingen van zijn tijd over het wezen en de bestemming van de vrouw op een rijtje, waarbij hij iedere keer aantoont waartoe deze opvattingen hadden geleid: een totale afhankelijkheid van de vrouw, te vergelijken met de situatie van de slavernij die toen maar net achter de rug was. Het boekje maakte ook buiten Engeland indruk. Er verschenen verschillende vertalingen, de Nederlandse verscheen al in 1870. Aletta Jacobs beschreef in haar memoires de indruk die het boek op haar als veertienjarig meisje maakte: ‘De slavernij der vrouw werd voor mij het spookbeeld dat alles wat ik zag, hoorde of zelf ondervond reliëf verleende en toespitste op een bepaald punt. Omdat ik een meisje was, mocht ik niet voor doctor studeren. Universiteiten waren alleen voor jongens bestemd, werd mij verteld.’ Het traktaat van Mill werd door de vader van Aletta in de huiselijke kring voorgelezen.

Dat een man het geschreven had, was natuurlijk niet onbelangrijk. Geïnspireerd door zijn vrouw Harriet Taylor, had Mill zich op dat voor een man glibberige terrein gewaagd. En met succes. Ook in de ogen van hedendaagse radicale feministen. Kate Millet bij voorbeeld beveelt de lectuur van Mill aan ‘vanwege zijn heldere voorstelling van de bestaande situatie’. Een man die van Millet een compliment krijgt moet van goeden huize komen. Maaike Meijer, die de inleiding van de recente vertaling van Mills boek voor haar rekening neemt, meent dat Mill elk paternalisme vreemd is. ‘Dat komt omdat hij niet spreekt namens de vrouwen, niet probeert zich de feministische strijd toe te eigenen en vrouwen gaat uitleggen wat ze moeten doen.’ Dat doet hij inderdaad niet. Wel was zijn analyse voor vele negentiende-eeuwse vrouwen een heldere samenvatting van hun situatie waarmee ze aan het werk konden gaan. Stuart Mill zelf was van mening dat mannen met de emancipatie mee moesten doen: ‘Een vrouw die zich bij een beweging aansluit, die niet de goedkeuring van haar man heeft, maakt van zichzelf een martelares, zonder de mogelijkheid een apostel te worden, want haar man kan legaal een einde maken aan haar apostolaat. Men kan van vrouwen niet verwachten, dat zij zich inzetten voor de emancipatie van de vrouw, zolang niet een groot aantal mannen bereid is zich bij hun onderneming aan te sluiten.’

Vaders

Hoe is Stuart Mill tot het schrijven van zijn traktaat gekomen? Er zijn drie factoren te noemen, die onderling samenhangen: Mills eigen persoonlijke ontwikkeling, de invloed van zijn vrouw en dochter en ten slotte de aard en ontwikkeling van zijn filosofie. De eerste twee factoren krijgen bij de inleidster Maaike Meijer het volle pond, maar de laatste komt er bij haar wat bekaaid af. Ze bladert voor de filosofie van Mill in een paar handboeken en constateert dan kwaad dat daar slechts de buitenkant van Mill aan bod komt. Maaike Meijer legt nadruk op de binnenkant van Mill, zijn gevoels- en liefdeleven. Van die binnen- en buitenkant van Mill komen we iets te weten dank zij Mills autobiografie. Nieuwsgierig gemaakt door Maaike Meijer ben ik deze gaan lezen en ik moet zeggen dat ik zeker niet teleurgesteld ben. Niet dat Mill er het achterste van zijn tong laat zien, zeker niet. Maar die autobiografie stelt je in staat de ontwikkeling van zijn denken en leven te volgen. Het is een ontwikkeling die niet los is te maken van een stormachtige doorbraak in zijn gevoelsleven.

John Stuart Mill, tekening David Levine

Die doorbraak vond plaats in 1826. Mill, ten prooi aan een langdurige depressie, las in dat jaar de Memoires van de achttiende-eeuwer Marmontel. Een passage daarvan gaat over de dood van Marmontels vader en Mill was tot tranen toe bewogen. Dat hij kon huilen stelde hem gerust: ‘ik was geen stok of steen’. Ik was niet van hout, zouden we nu zeggen. Vanaf die tijd durft hij toe te geven aan allerlei dingen van het leven, die tot dan door de strenge opvoeding van zijn vader taboe waren. Zo krijgt hij belangstelling voor de natuur en voor de romantische dichters. Dat was vroeger wel heel wat anders geweest. In zijn jeugd ging Mill gebukt onder het ijzeren regime van zijn vader, de befaamde James Mill, schrijver van een geschiedenis van Brits Indië en aanhanger van het zogenaamde Utilitarianisme of Benthamisme, een hybridische en sterk dogmatische filosofie, genoemd naar de rijke en excentrieke vrijgezel Jeremy Bentham.

Vader Mill zelf nam de opvoeding van zijn zoon ter hand en die opvoeding loog er niet om. Op driejarige leeftijd begon vaderlief hem Grieks te leren, op achtjarige Latijn; verder geschiedenis, logica, poëzie schrijven en zovoort. Wat een volwassene met veel moeite aan kennis kon verwerven, had de jonge Mill al onder de knie. Het bijzondere was dat Mill als kind niet in de gaten had dat hij ver op zijn leeftijdgenoten vooruit was, omdat hij weinig contact met ze had. Voor gevoel en voor alles wat tot verheerlijking van gevoelens leidde, had vader Mill grote minachting. Goed of slecht had volgens hem niets met gevoelens te maken maar alleen met gedrag. In zijn autobiografie aarzelt Mill een uitspraak te doen of hij door de strengheid van zijn vader nu een winnaar is of een verliezer. Al met al heeft hij toch een gelukkige jeugd gehad en hij laakt in latere jaren de moderne opvoeding die alleen inhaakt op wat kinderen interessant vinden. Niettemin volgt op deze Spartaanse opvoeding de psychische breakdown en vervolgens de bekering tot gevoel of - om in de termen van Maaike Meijer te spreken - hij

[p. 35]

laat zijn ‘vrouwelijke’ kant, zijn anima aan bod komen.

In 1830 dan ontmoet Mill de drieëntwintigjarige Harriet Taylor, die dan al een huwelijk van vijf jaar achter de rug heeft. De vriendschap tussen Mill en Harriet duurt meer dan twintig jaar en als Harriets echtgenoot sterft, trouwen ze in 1851 met elkaar. Maaike Meijer toont met allerlei voorbeelden aan welke belangrijke rol Harriet in het leven van Mill gespeeld heeft; ze spreekt zelfs over een ‘beslissende rol’. Onder invloed van Harriet wijzigt Mill zijn opvattingen over het huwelijk en de positie van de vrouw. Beide partners komen tot een hechte samenwerking. Volgens Mill was in zijn publikaties het abstracte en puur-wetenschappelijke van hem afkomstig, terwijl het ‘menselijke’ element en het practische inzicht van Harriet kwam.

De inleidster keert zich hevig tegen de velen die over Mill schrijven en de rol van Harriet trachten te reduceren. Dat zal zeker waar zijn, maar wat Maaike Meijer enigszins op de achtergrond schuift, is het feit dat Mill al voor zijn ontmoeting met Harriet tot andere denkbeelden kwam. Dat was niet alleen het gevolg van zijn mentale crisis in de jaren twintig, maar ook van bij voorbeeld zijn contacten met de Saint Simon-beweging in Frankrijk vanaf 1828. Het wordt hem duidelijk dat het grootste geluk van mensen slechts bereikt kan worden door de mens te beschouwen als een zowel rationeel als emotioneel wezen. Hij protesteert heftig tegen de kring van zijn vader waarin zo de nadruk lag op determinatie van de mens door zijn omgeving en door zijn voorgeschiedenis. Een mens kan tot op zekere hoogte kiezen, meende hij. Onder invloed van het continentale denken raakt hij er steeds meer van overtuigd dat het statische mechanistische en absolutistische denken van de achttiende eeuw vervangen moet worden door het dynamische en in laatste instantie relativistische denken van de negentiende eeuw.

Politieke instituties zijn voor Mill relatief. Comte leert hem dat geschiedenis een voortdurend proces is van organische groei en dat noch sociale instituties noch de menselijke natuur gefixeerd zijn, maar veranderen. We moeten, zo beweert Mill, de onmiddellijke problemen die zich in een tijd voordoen, trachten op te lossen via kennis en opvoeding. Essentialistische definities over het wezen van de mens, van de man en de vrouw zijn uit den boze. Elke zin die Mill schrijft is doordrongen van de overtuiging dat a priori filosofieën, gebaseerd op intuïtie en ingeboren ideeën, uit den boze zijn. Die filosofieën hanteren vage, abstracte ideeën die slecht gedefinieerd zijn, niet toetsbaar zijn en het conservatisme in de kaart spelen. Ziek werd Mill van het lezen van Hegel.

Al deze overtuigingen, die Mill al vroeg aanhing, zijn terug te vinden in De onderwerping van de vrouw. In zijn autobiografie schrijft Mill dat hij zijn feministische overtuiging niet van Harriet kreeg, maar dat hij die al vóór hij haar kende bezat, zij het meer als abstract principe. Ongetwijfeld heeft zij ervoor gezorgd dat het geraamte van Mills ideeën wat meer vlees kreeg.

Wie na meer dan honderd jaar Mills pleidooi leest, zal het opvallen dat een aantal meningen waartegen Mill zich richt nog steeds worden aangehangen en met vuur worden verdedigd, terwijl natuurlijk een aantal misstanden door de tijd zijn achterhaald (bij voorbeeld kiesrecht en recht van echtscheiding). Juist waar hij opvattingen over wezen en bestemming van man en vrouw onder de loep neemt, heeft zijn betoog niets aan actualiteit verloren. Uit het begin van zijn essay blijkt dat hij zich wel degelijk bewust was waaraan hij begon. De zaken die hij bepleit berusten op hevige emoties en zolang die bestaan is het moeilijk de ander met argumenten te overtuigen. Dat Mill het toch probeert, komt onder meer omdat hij een onverbeterlijke optimist is, blijft geloven dat de mens bij stukjes en beetjes vooruitgaat en dat de redelijkheid ten slotte zal overwinnen. Hij gelooft dat we een maatschappelijke orde tegemoet gaan waarin rechtvaardigheid de hoogste deugd is en waarin relaties gebaseerd zijn op gelijkheid. Dat de mens vrijheid wil en een ‘progressive being’ is, dat is dan zijn a priori, denkt de sceptische, doemdenkende twintigste-eeuwer.

Het is een goed idee geweest om deze klassieke tekst, in de soepel lopende vertaling van Eva Wolff, weer uit te geven. De informatieve inleiding van Maaike Meijer wordt afgesloten met een uitvoerige bibliografie.

Mao. Tekening van ‘Tim’ (Louis Mitelberg)