Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 32]

De angst voor het mijnenveld
Maarten 't Harts pleidooi voor het onbevangen waarnemen

De zaterdagvliegers door Maarten 't Hart Uitgever: De Arbeiderspers, 202 p. f21,50

Carel Peeters

Waarom een schrijver een verhaal of een boek aan iemand opdraagt blijft voor de lezer meestal in het duister. Of we weten niet wie we ons moeten voorstellen bij de naam, of we weten het wel en dan ligt de reden al te zeer voor de hand: het is ‘schrijvers vriend of vriendin’. Het motief is simpel van algemeen liefhebbende aard. De geheimen daarvan blijven natuurlijk verborgen. Menige lezer van het tijdschrift Tirade zal zich afgevraagd hebben waarom Maarten 't Hart zijn daarin gepubliceerde verhaal ‘Het Muiderslot’ aan mij opdroeg. Ik wil dat hier wel verklappen, al denk ik dat men het ook wel kan raden: die reden is van algemeen liefhebbende aard. Liefde was echter niet de enige aandrift. De tweede reden, die ten opzichte van de eerste van volstrekt ondergeschikt karakter is, is een verschil van mening over bepaalde literaire aangelegenheden. Binnen onze relatie konden wij dat niet oplossen en daarom heeft Maarten het maar in de groep gegooid. Zijn grote groep lezers. Het geval wil echter dat ik ook een van zijn lezers ben en nu zijn we weer waar we begonnen. Teruggeworpen op ons zelf. We zullen het samen moeten doen. Tenslotte is het óns leven.

Het begon allemaal vorig jaar. Het tijdschrift De Revisor organiseerde een discussie onder de titel ‘De taak van de schrijver’ en gebruikte als aanleiding een aantal tot stellingen omgevormde zinnen uit twee artikelen van mij in Vrij Nederland. De eerste zin van de eerste stelling (waar alles op terug te voeren is) luidde: ‘De ontbrekende dimensie van de literatuur van dit moment is de visie: de persoonlijke samenhangen, syntheses en inzichten van een schrijver.’ Op deze en andere stellingen werd gereageerd door Dirk Ayelt Kooiman, J.F. Vogelaar, Jacob Groot en Willem Jan Otten en dat leidde in volgende nummers tot uitvoerige antwoorden in eerste en tweede instantie van mij, Vogelaar, Kooiman, Otten en Groot. Maarten 't Hart zweeg. Hij broedde op ‘Het Muiderslot’, een polemiek in de vorm van een verhaal. Het werd gepubliceerd in Tirade van februari en nu in de bundel verhalen De zaterdagvliegers.

Maarten 't Hart, foto Bert Nienhuis

Welk een onverwachte gedaante kan een liefde en een oneffenheid in de relatie aannemen! Maarten 't Hart stoot door naar het bedrieglijk realistisch ogende absurde verhaal. Het ziet er aanvankelijk heel gewoon uit: Maarten vertelt van de uitnodiging die hij van een radioreporter kreeg om een dag op te trekken samen met een rattenvanger. De bedoeling is dat Maarten als bioloog met de rattenvanger een gesprek voert over diens werk en dat de reporter daar dan zijn microfoon tussen steekt om het op te nemen. Maar dan verandert het verhaal al snel van karakter. De reporter blijkt niet helemaal goed wijs. Hij zegt dingen die uit mijn mond heel aannemelijk zouden klinken onder heel andere omstandigheden, uit zijn mond is het alsof hij een verkeerd script in handen heeft. Alsof een schoenmaker ineens visserslatijn gaat praten, alsof een horlogemaker uitpakt over de geheimen van de pedicure. De reporter bindt Maarten op het hart dat hij ervoor moet zorgen dat zijn gesprek met de rattenvanger niet bestaat uit ‘vrijblijvende informatie en leuke anekdotes’, maar dat het een diepgravende en dramatische discussie moet worden. Geen feiten, ‘het gaat om de interpretatie van feiten.’ Als het er na enige tijd naar uitziet dat hij niet krijgt wat hij wil betoogt hij: ‘Deze muskusratten zijn alleen maar een middel: het doel is aan de hand van dit verschijnsel inzicht te krijgen in de structuur van onze maatschappij. Het gaat om de confrontatie van jouw en zijn werkelijkheid, waarbij de rat de katalysator is. Wat hebben we aan al die informatie. Aan al die feiten? Aan al die onbenullige verhalen? Het gaat om de ideeën, de syntheses, de samenvattingen!’

Deze reporter heeft te veel in het tijdschrift De Revisor zitten lezen en te weinig in zijn vakblad De goede reporter. Hij wil van Maarten een ‘interpretatie van de werkelijkheid’ aan de hand van het verschijnsel rat. De reporter had aan Maarten ook kunnen vragen of hij niet een interessant gesprek zou willen beginnen met de blinde muur waarop hij in zijn kamertje uitkijkt. Maarten zou zich in zo'n geval nog wel een tijdje weten te redden, maar de blinde muur zou niet zo spraakzaam zijn. Het is zo ongerijmd wat de reporter wil dat de lezer van het verhaal niet goed zal begrijpen wat de bedoeling is. Het verlangen van de reporter zou minder vreemdsoortig zijn als hij Maarten had gevraagd een gesprek te voeren met een schrijver, een filosoof, een criticus of een conservator van een museum. Die doen het soort werk waarbij een ‘interpretatie van de werkelijkheid’ te pas komt. Van een rattenvanger is dat te veel gevraagd, het zij met respect gezegd.

Polemiek

Hoe ongerijmd ook, iemand die de discussie in De Revisor heeft gevolgd zal na enige tijd begrijpen dat Maarten 't Hart een verkapte polemiek aan het voeren is tegen degenen die vinden dat een schrijver in zijn werk ook uitspraken over de werkelijkheid moet doen. Om dat te kunnen doen moet hij de ideeën en inzichten die hij heeft verworven aanwenden. Dat zijn niet zo maar wat leuke theorieën op een achtermiddag bedacht, die komen voort uit zijn ervaring en uit de wisselwerking tussen de werkelijkheid en wat hij over die werkelijkheid heeft gedacht en gelezen. De invloed van andere schrijvers of een filosofie is hierbij evenzeer van belang. Tegen dit soort schrijversschap keert Maarten 't Hart zich. Wil men een goed voorbeeld van een schrijver die het schrijven zo opvat, dan hoeft men maar te denken aan Willem Frederik Hermans of aan Saul Bellow. In hun werk is sprake van ‘persoonlijke samenhangen, ideeën en inzichten’, hoe problematisch de behandeling er ook van is. Maarten 't Hart wordt in het verhaal zo geïrriteerd door het, door hem zelf bedachte, curieuze gedrag van de reporter dat hij zich zelf plotseling een college hoort geven over de manier waarop hij de werkelijkheid wil zien en beschrijven. Het is een schrijverscredo: ‘En dat is nu precies het moeilijkste wat er is: goed waarnemen. Dat kan eigenlijk alleen een kind maar, dat nog niet bedorven is door het bezit van ideeën. Want al wat je denkt is alleen maar een soort BTW op zintuigindrukken, door het verstand betaald, omdat je hersens nu eenmaal functioneren moeten, maar waar het op aan komt is niet de werking van de hersenen en de noodzakelijkerwijs altijd onjuiste, vervalsende, oppervlakkige filosofie die ze voortbrengen, maar op het vermogen om beter te zien en beter te horen en beter te ruiken en beter te voelen, op het vermogen om al die overtollige ballast, dat stof in je hersenen dat het denken voortbrengt, weg te werken en te vervangen door de unieke, altijd eenmalige ontvankelijkheid voor eenmalige zintuigindrukken

[p. 33]

omdat er niets is, je leven lang niet, wat precies gelijk terugkeert, zodat elk moment zijn eigen waarde heeft, en waard is met behulp van je zintuigen geregistreerd te worden en er dus eigenlijk niet eens tijd overblijft om te denken.’

Dit pleidooi voor de onbevangen waarneming en registratie daarvan is meer dan respectabel. Zintuiglijkheid is kenmerkend voor het proza van 't Hart en in de beste gevallen krijgt het juist daardoor een bijzonder karakter, zoals in Een vlucht regenwulpen. Wat anderen nauwelijks zien, horen, ruiken of voelen valt hém op. Hij bezit het vermogen de dingen naar zich toe te halen en ze een betekenis te geven. Maar 't Hart bagatelliseert het feit dat mensen niet alleen zien, horen, ruiken en voelen, er wordt door mensen ook gedacht en dat denken houdt niet op bij romans en verhalen. Zoals 't Hart een lofzang houdt op het onbevangen kinderlijke waarnemen, zo zou ik een pleidooi willen houden voor het verstand en het menselijke vermogen om ergens samenhang in de zien. Ik ben me ervan bewust dat het verstand ten opzichte van de lelieblanke onschuld van het pueriele in een zwakke positie is. Waar niet gedacht wordt heerst de zuiverheid. Elke roman van enige betekenis gaat zelfs over het onvermogen van het verstand en de rede; het genre illustreert bij voortduring het deficit van de menselijke rede. Het zijn de zintuigen en bovenal de gevoelens die steeds roet in het eten gooien. Het is heel treurig dat mensen moeten denken, omdat ook nog blijkt dat zij zelf en de wereld er niet veel beter door worden.

Gevarenzone

Voor veel schrijvers is alles wat te maken heeft met moraal, ideeën, inzichten, standpunten en filosofie een mijnenveld waar ze angstvallig uit de buurt blijven. Dat hebben ze goed gezien: in dat gebied wordt het leven op scherp gesteld en kan men niet uitwijken naar mooie jeugdherinneringen, sentimentele ontboezemingen en een warm bad van gevoelens. Een schrijver die zich echter in het gebied waarbij het bordje ‘Dangerous!’ staat begeeft, zal te maken krijgen met veel teleurstellingen, maar hij zal ook kanten van het leven zien waardoor hij althans voor enige tijd de indruk heeft dat hij greep heeft op een klein deel van de wereld. Hij zal wat minder door het leven zwalken. Vroeger sprak men van literatuur van ‘Europees niveau’, een kwalificatie waar veel onduidelijkheid over bestaat. Zeker is dat het om literatuur ging waarin thematisch en stilistisch iets op scherp gesteld werd. Waarom worden in Nederland zoveel buitenlandse schrijvers gelezen? Omdat ze iets aansnijden dat niet gebonden is aan een nationale cultuur, het stijgt er thematisch en stilistisch bovenuit. Het gaat om een visie of bepaalde inzichten uit de gevarenzone die door zo'n schrijver consequent worden behandeld.

Het onbevangen waarnemen waarvoor Maarten 't Hart een pleidooi houdt staat het verwerven en in romans verwerken van bepaalde ideeën niet in de weg. Het schrijven van romans is een empiristische aangelegenheid: zonder waarneming en zonder ervaring kan de schrijver weinig beginnen en alleen op basis daarvan kan hij bepaalde samenhangen gaan zien. Dat inzicht hoeft niet per se in de intellectuele of morele sfeer te liggen, het ontstaat juist uit een vermenging van verstand en gevoel en de betekenis die daaraan door de verbeelding wordt gegeven.

't Harts moeilijke verhouding tot het verstand als het gaat om het schrijven van romans en verhalen wordt ongetwijfeld ingegeven door zijn christelijke opvoeding. Daarin bemoeilijkten wetten, verklaringen en denkgewoonten het primaire gebruik van de zintuigen: de geest is alles, het vlees is niks. Alles wat hij waarnam als kind werd bedorven door de vooropgestelde interpretatie die eraan kleefde, afkomstig uit de bijbel. Van onbevangenheid kon daarom geen sprake zijn. Van dit ‘stof’ - dit door het christendom geïnfecteerde verstand - heeft hij zich geleidelijk ontdaan en nu wil hij er geen ander stof meer voor de in plaats. Het zijn de biologische feiten en niet de intellectuele waardoor het leven volgens 't Hart wordt beheerst. Het verstand moet voor 't Hart synoniem geworden zijn met bijbel-exegese. Blijft het feit dat menigeen zijn verstand ook onbevangen weet te gebruiken zonder ooit in de bijbel te hebben gestudeerd.

't Harts overwegend biologische en zintuiglijke kijk op de wereld spreekt mij wel aan, maar dan als een empirische instelling op basis waarvan het verstand goed kan werken, het voorkomt elke vorm van metafysica. In de praktijk van de verhalen in De zaterdagvliegers krijgt de zintuiglijkheid in bepaalde verhalen echter een overdreven accent. Deze verhalen leiden over het algemeen aan overdrijving, waardoor je tijdens het lezen begint te mokken en tegenspartelt. Zoals 't Hart het veel te vaak heeft over zaken die ‘zo mooi’, ‘zo prachtig’ zijn, zo doet hij een krachtig beroep op de bereidheid van zijn lezers om te geloven in wat hij schrijft als het gaat om het overbrengen van de indruk die iets zintuiglijks op hem maakt. In 't Hart leven twee zielen: de ene wil zijn lezers strelen en verleiden, de ander wil hem prikkelen. Die behoefte aan streling en het verlangen te beantwoorden aan de sentimenten van de lezer houdt in dat hij zijn verhalen te mooi maakt ten koste van de waarschijnlijkheid. In het eerste verhaal, ‘Het brandende braambos’ doet hij een krachtig beroep op de lezer om te geloven dat de hoofdpersoon een bepaalde lucht aan een haven zo intens ondergaat dat hij-bijna aan de wereld ontstijgt als hij het ruikt. Ik ontken niet dat een bepaalde lucht een onuitwisbare indruk op iemand kan maken, maar 't Hart gaat er te lang op door, hij zaagt maar door, alsof hij er zelf aan twijfelt of men hem wel zal geloven. Iets minder nadruk en wat terloopser gebracht zou de betekenis van de geur veel effectiever hebben gemaakt in dit overigens sterk ontroerende verhaal over een meisje dat met de hoofdpersoon op de dijk dingen wil doen waarvan hij nog niet eens de naam weet. Hij heeft het almaar over bijbelse zaken, terwijl zij maar steeds wil doen wat haar oudere zusje ook doet. Het verhaal illustreert ten onzent aardig het hierboven geschetste conflict tusen het bijbelse verstand en het heidense gevoel.

Overdrijving ontsiert ook de verhalen ‘Velasques Keurkorps Major’, ‘Het stilleven’, ‘De eerste lichting’ en ‘De waterstaafwants’. In het verhaal over de sigarenbandjes staat de hoofdpersoon dagelijks op het dak van de Rioolbemaling om een man aan te zien komen met een sigaar. Van hem krijgt hij altijd het sigarenbandje. Dit is heel begrijpelijk, maar 't Hart zegt dat de jongen elke avond, en dat gedurende meer dan een jaar, op die plaats staat om de man aan te zien komen. In ‘Het stilleven’ doet de jongen van negen jaar wel erg onnozel als hij maar niet wil begrijpen wat een ‘stilleven’ is. Hij lijkt wel achterlijk. In ‘De eerste lichting’, een van de twee verhalen waarin 't Hart het heeft over zijn bestaan als schrijver, gaat hij bijna een dag lang op de lichting van de brievenbus zitten wachten, als een schildwacht van de PTT. Dit wordt tot het absurde en melige doorgevoerd. Je kunt je goed voorstellen dat 't Hart eens een keer een tijdje op het lichten van de brievenbus heeft zitten wachten omdat hij het verkeerde adres op de verkeerde brief had geschreven. Maar niet zolang als hij in dit verhaal beschrijft. ‘De waterstaafwants’ is een verhaal waarin ook gepolemiseerd wordt. Ditmaal tegen mensen en eerstejaars studenten die niet álle namen van álle planten en insecten willen weten als ze op een excursie door een weiland lopen. 't Hart laat iemand zelfs zeggen ‘Waarom moeten we dat eigenlijk weten?’ Een buitengewoon vreemde vraag voor een eerstejaars student biologie en een die ook nooit zo gesteld kan zijn. Waarschijnlijker is dat iemand tijdens die excursie heeft gezegd: zoveel namen van zoveel planten en insecten kunnen we toch niet in één keer allemaal onthouden! Dat zou ik begrijpen, want 't Hart maakt van het waarnemen in dit verhaal een tergende manie. Elk plantje en elk insect dat hij ziet wodt met naam en toenaam genoemd om de studenten en de lezer te prikkelen: zij hebben veel te weinig aandacht voor alles wat leeft en bloeit om hen heen.

De verhalen in De zaterdagvliegers zijn te verdelen in jeugdherinneringen (5), verhalen uit de profesionele sfeer van de biologie (3) het schrijversbestaan (2) en twee over de korte periode dat hij leraar was. Ze zijn allemaal anekdotisch van karakter, maar soms is dat toegepast op de manier van de traditionele ‘vertellers’ waar ik rillingen van krijg. Zoals de eerste zin van het titelverhaal, dat verder een van de beste is: ‘Tegenover ons woonde, in de vier huizen tussen de stal van slager Brinkman en de Reinestraat, een weduwnaar, twee oude vrijsters en zes vrijgezellen.’ Grootvader op de praatstoel. Bij deze vertellersallures hoort de bekrompen nestgeur van de eigen straat, de rare mensen die je als kind ziet en de knusse als bekend veronderstelde topografie (‘Rioolbemaling’, ‘Het Stort’, het ‘havenhoofd’). 't Hart ontkomt aan deze hebbelijkheden van vertellers door een overmacht aan genuanceerde details, een selectief geheugen en door de zorgvuldige ontwikkeling binnen het verhaal. (Met name het titelverhaal en ‘Het brandende braambos’ blinken hierdoor uit.) In andere verhalen lukt die ontwikkeling minder omdat hij daarin de herhaling en het uitspinnen van een motief te ver doorvoert (‘Velasques’ en ‘de eerste lichting’)

In De zaterdagvliegers heeft de waarneming de overhand en dat leidt tot veel oppervlakkige verteller sanekdotiek. maar 't Hart zou 't Hart niet zijn als hij in met name de jeugdherinneringen niet zijn beste gezicht zou laten zien. Ze passen in de reeks verhalen over ‘de ontwakende Maarten’ die ontdekt dat de werkelijkheid niet is zoals hij aanvankelijk, gezien door de ogen van de christelijke mythologie, leek. De werkelijkheid is anders. Deze ontdekkingen zijn het resultaat van zijn onbevangen manier van waarnemen en houden tegelijk een interpretatie van de werkelijkheid in. Door het verstand.