Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 30]

Martelende wisselbaden
William Gerhardie: The Polyglots
Vergeten boeken

Gerrit Komrij

Is William Gerhardie een vergeten schrijver? Ja en nee. Is zijn tweede roman, The Polyglots, verschenen in 1925 - om en nabij Gerhardie's dertigste verjaardag - een vergeten boek? Ja en nee. De literaire coryfeeën van zijn tijd waren niet mals in hun loftuitingen, Gerhardie was een ‘ster’, en toch werd hem nooit een plaats toegekend in een plejade, of die nu uit zeven of uit honderd sterren bestond, allen Erkende Prozalichten, waardig het proefschrift van vele toekomstige Literaire Professoren te beschijnen, waarna de bestudering van hun erkende werken een eigen leven zou gaan leiden, omdat het ene proefschrift nu eenmaal het andere baart, en omdat Literaire Professoren een aangeboren hekel hebben aan het lezen van ongecanoniseerde boeken.

Het is de lust en het leven van een Lit. Prof. om in een nieuw proefschrift, een nieuw artikel de afgezaagde en oude wijsheden van zijn collega's te herhalen. Met zijn blik gericht op constellaties - scholen - kon hij maar weinig beginnen met zo'n eenzame ster, omringd door leegte en raadselen, een ster die weliswaar helder scheen maar bij geen andere hemellichamen paste. Dat stemt tot wanhoop. En weinig vrezen de literaire magazijnmeesters - vroeger en nu - zozeer als de wanhoop.

Orde, soliditeit, samenhang - dat is de vruchtbaarste grond voor een wildgroei van deftige artikelen en ontleende dissertaties. The Polyglots, de roman waarover het hier gaat, is meer dan genoeg bejubeld, maar zelfs nooit terechtgekomen op de plank van de minor classics, een canon op zichzelf. Waarom? Omdat deze roman niet minor is. Het is één van de grote romans van deze eeuw, ik ben waarachtig niet de eerste die het zegt. (Ik doe voor geen Literair Professor onder.) Maar wie kent het boek? Het is nooit in het Nederlands vertaald. Wie kent Gerhardie? Zijn naam komt niet eens voor in de Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur. Geen vergeten schrijver, maar - al of niet moedwillig - buiten de canon gehouden; geen obscure roman, maar - al of niet verklaarbaar - buiten het gezichtsveld van velen gebleven: daarom hoort hij in deze reeks thuis. ‘Achter de grote namen van de moderne literatuur,’ schrijft Michael Holroyd, ‘staat een schaduwkabinet van schrijvers klaar om het roer over te nemen zodra de Wind van de Mode is gedraaid.’ In dat schaduwkabinet zit William Gerhardie. Dat schaduwkabinet is de voornaamste - zij het niet de enige - leidraad bij deze serie over Vergeten boeken.

Gloed en verve

Weinig romans zijn zo levendig, zo reëel, worden zo bevolkt door figuren van vlees en bloed als The Polyglots. De gestalten springen uit het boek en gaan op je tafel zitten, en zelfs als je het boek hebt dichtgeslagen blijven ze daar met elkaar en met zichzelf bezig, in het bezit van al hun tics en eigenaardigheden. Hun gloed en verve substantieert zich, ze zijn je vertrouwelingen geworden, en je voelt hun adem tegen je wang. Ze hebben je ingepalmd. Die kracht heeft het boek. Toch is Gerhardie geen realist. Met het realisme heeft zijn roman niets, maar dan ook volstrekt niets uitstaande. En dat niet omdat uitbundige humor en spot er zo'n grote rol in spelen, heel anders dan in het bedompte, schoolmeesterachtige realisme zoals wij dat gewend zijn - tenslotte is dat alleen maar de vaderlandse variant van het realisme. Het is eerder omdat het boek zo rijk is als het leven zelf - een mengeling van hilariteit en melancholie, van vitaliteit en strompelend voortgaan, van sprankelende facetten en het duister niets, van hoop en onvermogen, van gelukkig toeval en om duistere reden verloren kansen, van het een en het ander en van alles daartussen. Het realisme heeft iets plats, alsof er - ondanks alle pretenties - maar een klein deel van de werkelijkheid mee wordt getoond. Het realisme is een antwoord. Het werk van Gerhardie is een vraag. En de werkelijkheid heeft meer met vragen dan met antwoorden te maken. The Polyglots is zo direct omdat het - ik waag mij voor één keer van ganser harte op het ijselijke en gevaarlijke terrein van de algemeenheden en grote woorden - uit het leven voortkomt, en niet uit een interpretatie van het leven, zoals dat bij het realisme, ondanks het vertrouwenwekkende etiket dat de belofte van ‘de hele mens’ inhoudt, het geval is (Oeff! De Lit. Prof. kan weer in de kast.) Van belang is hierbij een fragment uit een brief die Gerhardi vanuit Villa Edelweiss - Gerhardi?

Pas op zijn eenenzeventigste jaar veranderde hij zijn naam in Gerhardie. Er moest een e achter, vond hij. Ook Shakespeare, Dante, Blake en Goethe hadden een e op het eind. Nu dan!

- Vanuit Villa Edelweiss in Tirol aan John Rothenstein schreef, in de periode dat hij werkte aan The Polyglots: ‘John: er is maar één zinnig literair advies voor iedereen, en dat is dit: schrijf niet zoals je denkt dat de mensen van je verwachten: schrijf alleen zoals jij het leven voelt. Dat wil zeggen: als je een onderwerp behandelt waarmee je niet vertrouwd bent - bij voorbeeld de zee - vermoei je dan niet met het naspeuren van allerlei technische aspecten van, zeg maar, de navigatie, maar schrijf over schepen en wat dies meer zij zoals ze indruk op je hebben gemaakt en - het allerbelangrijkste - alleen wanneer ze indruk op je hebben gemaakt. Als ik een tuin vol mooie bloemen zie, als die aanblik iets in me heeft losgemaakt (het is mogelijk dat ik geen van de bloemen bij naam ken), dan is het mijn enige zorg hoe ik mijn particuliere emotie aan de lezer overdraag, en alleen indirect hoe het visuele effect van het geheel zal zijn. Hoewel...’

Ook dit hoewel is typerend voor Gerhardie. Eén standpunt zou te benauwend zijn. Daarom was hij, in de ogen van de literatuurbedienden, zo ongeschikt voor een constellatie van schrijvers, kon hij geen vaste plaats vinden - tussen aanverwante artikelen - in een van hun literaire warenhuizen. De liefde, de schoonheid, de onschuld portretteren - niets minder wilde Gerhardie - dat doe je niet vanuit één standpunt; je kan ze enkel attaqueren door om beurten en soms tegelijkertijd lyrisch, cynisch, poëtisch, nuchter, dolkomisch, melig, melancholiek, bevlogen, aards en satirisch te zijn. De wisseling van stemmingen in The Polyglots is verbazingwekkend, maar al de complexiteiten staan in dienst van maar één doel: de eenvoud. Je hoeft de tranen van het lachen niet uit je ogen te wissen, want je hebt ze het hoofdstuk daarna al weer nodig: om te huilen. Maar tussen de lachsalvo's en het geween door ontstaat er iets coherents, een tijdelijke harmonie, uit de dissonanten stijgt een hemelse muziek op, de scharnieren en hengsels kraken maar de deur zwaait soepel open.

Compensaties

‘Schrijven kent zo zijn compensaties,’ zegt George Diabologh in The Polyglots. ‘Want als er geen vuur in jouw manuscript komt, dan kan jouw manuscript nog altijd in het vuur.’ En het vuur van Gerhardie is de allesverterende humor, niet de humor van oudbakken geestigheden, made in Holland, de humor van hoor-eens-hoe-grappig-ik-ben en hoera-dominee-springt-uit-de-band, maar de humor van, tsja, een hogere orde, door dezelfde Diabologh-Gerhardie alsvolgt omschreven:

‘Humor is wanneer ik jou uitlach en tegelijkertijd mijzelf uitlach (omdat ik jou uitlach), en mezelf uitlach omdat ik mezelf uitlach, en zo verder tot in de tiende macht. Het is onpartijdig, vrij als een vogel. Het onschatbare voordeel van de komedie boven elke andere literaire methode om het leven te beschrijven is dat je op een superieure, maar niet opdringerige wijze opgewassen bent tegen elke aldus beschreven notie, houding en situatie. We lachen - we lachen omdat we niet vernietigd kunnen worden, omdat we ons eigen noodlot niet herkennen in welke daad of welk resultaat ook, omdat we onsterfelijk zijn, omdat er geen wereld bestaat die zus of zo is; alleen eindeloze werelden: eeuwig gaan we van de ene in de andere over. Hierin ligt de hilariteit, de futiliteit, de onoverkomelijke grootheid van al het leven besloten.’

De hoofdfiguur, George Hamlet Alexander Diabologh, spreekt deze woorden uit op het schip de Rhinoceros dat hem, met een bont gezelschap van ‘polyglots’, na een verblijf in het verre oosten terug naar Engeland brengt. Het is een reis van wereld naar wereld naar wereld, en er zijn bespiegelingen over ‘de onoverkomelijke grootheid van al het leven’ te over. Er is ook veel kolder aan boord. Al deze wisselingen maken de dood van een ne-

[p. 31]

genjarig meisje, Natàsha, tot iets des te schrijnenders: een bevroren moment in de hete passaat, een traan tussen de lachsalvo's, een onvergetelijke futiliteit in de oceaan van vergetelheid. Dat een nooit moraliserende, cynische, wereldwijze schrijver als Gerhardie erin slaaagt van Natàsha een van de ontroerendste kinderen uit de literatuur te maken, het is een wonder. The Polyglots is geschreven met een meesterpen en een kinderhart.

William Gerhardie

Ratjetoe

Het realisme in de literatuur vindt doorgaans zijn oorsprong in een kromme pen en een oudemannetjeshart.

Voorafgaand aan de reis maken we het bestaan mee van een kolonie Belgische oude dames, overgeplant uit de sfeer van Nice en Biarritz, Petersburg en Parijs, Karlsbad en Cannes naar het einde van de wereld, Russische generaals zonder leger, germanofiele erotomanen, Amerikaanse wat-nietalles, die in Japan en oost-Rusland zijn bijeengeslibd in de volstrekt krankzinnige politieke chaos van vlak na de eerste wereldoorlog: een concoctie van lafaards, quasi-helden, overlopers, excentrieken, dromers, dandy's, militairen en idioten uit alle windstreken. Ze worden geobserveerd door George Diabologh, een Anglo-Russische officier, verbonden aan de Britse Militaire Missie in Wladiwostok - de biografische gegevens stemmen overeen met die van William Gerhardie. ‘Wat een ratjetoe waren we, zelfs binnen elke nationaliteit. De Russische oppasser Stanislaw was meer een Pool dan een Rus; Browne was meer een Canadees dan een Amerikaan; Gustave meer een Vlaming dan een Waal, en ik - wel, u weet wie ik ben. En - om dat gezelschap nog representatiever te maken voor de laatste wereldoorlog - was daar die jeugdige Britse officier, een van die eenvoudige en brave jongens die, in oorlogen die worden aangegaan omwille van vrijheid, beschaving, het verdedigen van de nationale eer, de onderdrukking van de tirannie, het herstel van rust en orde en meer van die bloed-vereisende gewijde zaken, luchtigjes bij duizenden worden opgeofferd, en hun wereldbeeld bestaat uit een vaag gevoel dat er ergens iets mis is en dat daar iemand voor moet hangen. Dus gaan ze, met een blij gezicht, hun ondergang tegemoet, op de gok dat hun vijand juist dié kwade duivel is naar wiens bloed ze dorsten en zodra ze klaar zijn met hun rechtvaardige (en avontuurlijke) zaak kan de oorsprong van het kwaad ze maar weinig meer schelen.’

Oorlog

De oorsprong van het kwaad, de oorlog - ‘op een of andere manier, terwijl niemand keek, had zich het idee in de hoofden van denkende mensen vastgezet dat oorlogen onvermijdelijk waren. Het zou, wat dat betreft, werkelijk beter zijn wanneer ze helemaal niet dachten’ - en de politiek - ‘ik dacht: in zo'n groot, stuntelig, inaccuraat, onzeker, tastend, blunderend, opgeblazen lichaam als de politiek doet één idioot meer of minder er weinig toe’ - hebben al deze zonderlingen (met tante Teresa uit Diksmuide als vanzelfsprekend opperhoofd) bijeengedreven: ze vormen voor Gerhardie een microkosmos, een symbool voor de hilariteitverwekkende futiliteit van het leven én voor zijn onoverkomelijke schoonheid. Toch is The Polyglots ook geen symbolistische roman, om de eenvoudige reden dat elk etiket een verarming betekent - het is, zal ik maar zeggen, ‘misschien’ iets van een symbolico-poëtico-comico-realistico-enzovoorts-roman. Hoewel... Enfin, het tart de grenzen. Deze roman is even ontheemd en babylonisch als de personen die erin rondwaren. Het optimisme erin is niet meer dan een instinct tot zelfbehoud, en het pesimisme ook. Alleen de liefde telt.

Het lezen van William Gerhardie's roman ‘beneemt je de adem’ door de manier waarop hij, door kiezelstenen te beschrijven, goudaders weet te suggereren, door zijn vermogen om vonken uit gekunsteldheid te slaan en door de intense warmte van zijn afstandelijkheid. Hij maakt de nachtmerrie van de politiek aanschouwelijk zonder een politiek boek te schrijven, zijn humor en melancholie werken als martelende wisselbaden die op de meest onverwachte momenten op je neerdalen en worden uitgesteld, en zijn doel blijft, bij alle verbittering, het zoeken naar zuiverheid, zonder moraal, zonder zelfbedrog, zonder slaap. Het wordt de hoogste tijd dat alle romans van Gerhardie in het Nederlands worden vertaald, The Polyglots voorop. Het literaire warenhuis is aan een grondige reorganisatie toe en de magazijnmeesters wacht ontslag.