Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 6]

In de ban van een bizar genie
De vermomde angsten van Mario Vargas Llosa

Tante Julia en meneer de schrijver door Mario Vargas Llosa Vertaling: Mariolein Sabarte Belacortu Uitgever: Meulenhoff, 420 p., f29,50

Maarten Steenmeijer

Veel in het werk van de Peruaan Vargas Llosa is autobiografisch, maar nog niet eerder lijkt de schrijver zo expliciet aanwezig te zijn als in zijn laatste roman Tante Julia en meneer de schrijver (La tía Julia y el escribidor). We herkennen uit vorige romans de tirannieke vader, de zachte moeder en de verzoening van zijn ouders als hij tien jaar is. Maar nu draagt de ik-figuur bovendien de naam van de schrijver, heeft diens leeftijd en trouwt - net als de schrijver - op zeer jonge leeftijd met een aangetrouwd familielid. Ook de literaire interesses zijn dezelfde die in interviews altijd genoemd worden: Alexandre Dumas, Balzac, Flaubert, evenals zijn ambities: ‘Ik zei dat ik schrijver wilde worden sinds de dag dat ik voor het eerst Alexandre Dumas had gelezen en dat ik er sindsdien van droomde naar Frankrijk te gaan en op een zolderkamertje te wonen in de artiestenbuurt, in totale overgave aan de literatuur, wat het mooiste van de wereld was.’

Toch is er allerminst sprake van een bekentenisroman, al wekt het onderwerp wel die suggestie. De schrijver blijft keurig achter de schermen.

Nergens is dit zo duidelijk als in het laatste hoofdstuk. De achttienjarige Mario is zojuist getrouwd met tante Julia, de tweeëndertigjarige zuster van een aangetrouwde tante. In de hoofdstukken hiervoor is uitgebreid uit de doeken gedaan hoe hun romance verliep: de kennismaking, de eerste kus, de groeiende verliefdheid, de angst voor ontdekking, de woede van de familie als ze gesignaleerd worden en tenslotte het illegale huwelijk. Maar over hun huwelijk, dat acht jaar stand hield, wordt aan het begin van het laatste hoofdstuk slechts opgemerkt dat het echt een succes was. Geen woord over de moeilijkheden die tot hun scheiding hebben geleid. Het is alsof deze romance met hindernissen (maar let wel: hindernissen van buitenaf) door de overheersend positieve gevoelens waarmee deze periode gepaard ging, nog veilig terrein is voor de schrijver, maar de mislukking van zijn huwelijk (nog?) te pijnlijk is om over te schrijven. Op zichzelf is hier uiteraard niets op tegen, het staat de schrijver vrij te schrijven waarover hij wil. Maar in deze roman stoort deze plotselinge gereserveerdheid, omdat hij zo contrasteert met de voorafgaande openhartigheid.

Dwerg

Het laatste hoofdstuk is niet alleen hierdoor een magere, misschien zelfs overbodige afsluiting van een knap en geestig boek. In vogelvlucht vertelt Mario in dit hoofdstuk over zijn verhuizing naar Madrid en later naar Parijs, over zijn eerste publicaties (hij is van ‘meneer de schrijver’ een echte schrijver geworden) en over de manier waarop hij in contact probeerde te blijven met zijn vaderland, Peru. Daar ontmoet hij na jaren enkele (ook voor de lezer) oude bekenden, wat de overbodige aanleiding vormt om te vertellen hoe het hen vergaan is in de tussentijd. Niets over zijn tweede huwelijk (met een nichtje!), behalve dat het plaatsvond. Zelfs in dit autobiografische slot geeft Vargas Llosa weinig bloot van zichzelf.

Mario Vargas Llosa

Ik denk dat hij dit beter begrijpt dan wie ook, want ook al speelt de romance tussen Mario en tante Julia een grote rol, het gaat in Tante Julia en meneer de schrijver toch in de eerste plaats om twee schrijvers: Mario zelf en Pedro Camacho. Deze bizarre dwerg wordt door een radiostation in Lima uit Bolivia gehaald om hoorspelen te schrijven en te regisseren. Binnen zeer korte tijd mag hij zich in een gigantische populariteit verheugen. Het doet hem niets, hij beschouwt zijn populariteit als de normaalste zaak van de wereld. Twijfels over zijn genialiteit kent hij niet.

De achttienjarige Mario werkt als hoofdredacteur Nieuwsberichten bij een bevriend radiostation. Hij maakt kennis met de hoorspelschrijver/regisseur en wordt zelfs diens enige vriend, voorzover er sprake kan zijn van vriendschap met een monomaan werkpaard als Pedro Camacho: zeven dagen per week werkt hij zestien uur per dag aan zijn hoorspelen, met als enige bronnen een citatenboek en een plattegrond van Lima.

‘Meneer de schrijver’ Mario, vol literaire ambities, wordt gefascineerd door het fenomeen. De productiviteit en bezetenheid van het onooglijke mannetje wekken niet alleen zijn bewondering (in die dagen krijgt hijzelf slechts met veel moeite een paar verhaaltjes op papier die stuk voor stuk in de prullenmand belanden), maar zijn ook aanleiding tot overpeinzingen en twijfels over wat literatuur is: ‘Waren dat soms schrijvers, die politici, advocaten en pedagogen die zich de titel van dichter, romanschrijver of dramaturg aanmaten, omdat ze tijdens korte periodes in hun leven, dat ze voor viervijfde aan heel andere activiteiten dan de literatuur wijdden, een dun boekje met gedichten of een magere bundel verhalen hadden geproduceerd? Waarom zouden die lui die de literatuur als versiering of voorwendsel gebruikten, meer schrijver zijn dan Pedro Camacho die alleen maar leefde om te schrijven? Omdat zij Proust, Faulkner en Joyce hadden gelezen (of tenminste wisten dat ze die hadden moeten lezen) en Pedro Camacho niet veel meer dan een analfabeet was?

De helft van het boek bestaat uit

[p. 7]

hoorspelen van Pedro Camacho, negen in totaal. Ze verlopen volgens een vast patroon, waarin echter langzaam maar zeker veranderingen optreden. De held van ieder hoorspel is een vitale vijftiger (met altijd een ‘hoog voorhoofd, arendsneus, doordringende blik, rechtschapen en goedhartig karakter’) die soms dezelfde is als het andere type dat altijd opduikt: een man die iets afgrijselijks meemaakt dat zijn verdere leven zal brandmerken. Het taalgebruik is doorspekt met moeilijke woorden en quasi- diepzinnige vergelijkingen (‘zijn werk zou - net als die beroemde symfonie - onvoltooid blijven’). Ziektes, seksuele afwijkingen, vrouwenafkeer en een diepgewortelde Argentijnenhaat completeren het geheel.

Groteske toon

Vanuit het dramatische verleden van de hoofdpersoon wordt het nog treuriger heden ‘verklaard’, en ten slotte dreigt een nog grotere ramp. Het hoorspel eindigt dan met een lawine van vragen: ‘Zou ze hem genezen? Zou ze Lucho Abril Marroquín bevrijden van die spoken? Zou de behandeling van de kinderfobie en het Herodisme even avontuurlijk zijn als die waardoor hij van zijn wielencomplex en zijn misdaad-obsessie was bevrijd? Hoe zou dit psychodrama in San Miguel aflopen?’

Richard Wagner. Tekening van ‘André Gill’ (Louis-Alexandre Gosset de Guines)

Dit voorbeeld komt uit het vijfde hoorspel, waarin de eerste tekeningen van Camacho's aftakeling te bespeuren zijn. Het is grotesker dan het vorige en voor het eerst haalt de schrijver de personages van de verschillende hoorspelen door elkaar. Aanvankelijk tot groot plezier van de luisteraars, want de luisterdichtheid groeit nog steeds. Toch zijn deze ‘vernieuwingen’ geen bewust toegepaste kunstgrepen van de bizarre Boliviaanse dwerg, maar het gevolg van een inzinking. Langzaam maar zeker raakt hij de controle over zijn personages kwijt. De verhalen worden bovendien steeds bombastischer, het wemelt van de seksuele maniakken en de mismaakte wonderkinderen terwijl verscheidene personages met hetzelfde gemak sterven als uit de dood herrijzen. De rampen worden steeds noodlottiger, de mensen sterven bij bosjes.

Tenslotte wordt het zelfs de luisteraars te gek. Maar dan is het al te laat om in te grijpen: de extravagante dwerg belandt in het gesticht. Dit betekent niet alleen een grote klap voor het radiostation, maar ook voor Mario. Hij is een illusie armer. Het zal geen toeval zijn dat zijn literaire carrière sindsdien steeds vaster vormen aanneemt.

De hoorspelen vormen ieder in de meest letterlijke zin een verhaal apart. Ze zijn niet alleen heel geestig, maar ook spannend, en heel knap geschreven. Ik heb sinds lang niet meer zo moeten lachen tijdens het lezen van een boek. Toch wordt het hoorspel geenszins belachelijk gemaakt, maar juist geëerd. Er spreekt bewondering en liefde uit voor Pedro Camacho en zijn kunst.

De vertaling is - zoals altijd bij Mariolein Sabarte Belacortu - zeer zorgvuldig. Ze heeft de glasheldere stijl van Vargas Llosa en de groteske toon van de hoorspelen heel goed weten te treffen.