Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 40]

IJdele bekentenissen
Het verslag van een ongebruikelijke liefdesrelatie

Sonja, eine Melancholie für Fortgeschrittene door Judith Offenbach Uitgever: Suhrkamp, 392 p. f14,50 Importeur: Nilsson & Lamm

Gerda Meijerink

In het boek Sonja, eine Melancholie für Fortgeschrittene, wordt de geschiedenis geschreven van een in meer dan een opzicht ongebruikelijke liefdesrelatie, namelijk die van de schrijfster en de door een dwarslaesie aan haar rolstoel gekluisterde Sonja. Drie jaar heeft de schrijfster, Judith Offenbach, ervoor nodig gehad om de ruim tien jaar die ze Sonja heeft gekend te beschrijven. Acute aanleiding voor haar in dagboekvorm gegoten verslag was de zelfmoord van Sonja. Niet een vrolijk boek, dat onlangs door het culturele televisieprogramma Aspekte met een speciale prijs werd bekroond.

Judith Offenbach wil met haar boek een monument oprichten voor de dode Sonja maar ook de samenleving verantwoordelijk maken voor de tragische afloop van een lesbische relatie. Ze wil bovendien in het kielzog van de voorlopers van de vrouwenbeweging haar steentje bijdragen voor een grotere openheid rond de lesbische liefde en niet in de laatste plaats wil ze voor zich zelf duidelijkheid over haar eigen situatie na de dood van Sonja. Ze doet een poging schuldgevoelens van zich af te schrijven.

Haar dagboeknotities beginnen een halfjaar na de dag waarop Sonja zich van haar rolstoel in de Elbe heeft laten glijden met achterlating van een lege whiskyfles en een twintigtal sigarettepeuken op de kade, tekenen die erop wijzen dat ze de tijd heeft genomen om haar daad zorgvuldig te overwegen. Wat Judith Offenbach vervolgens min of meer chronologisch beschrijft zijn de acht jaar die ze in Hamburg met Sonja samenleeft, eerst in de studentenflat waar ze elkaar leren kennen, later op een gehuurde etage. Tegelijkertijd reflecteert ze over haar ontwikkeling na de dood van Sonja, de inspanningen om het boek ten einde te schrijven, de talloze verliefdheden en meestal kortstondige relaties met vrouwen die zich in die vier jaar voordoen en de wetenschappelijke carrière de ze met succes tot het door haar zeer begeerde hoogleraarschap voltooit.

Nieuwsgierigheid

Het is daarmee een omvangrijk, van gebeurtenissen, gevoelens en overpeinzingen bijna uitpuilend boek geworden dat mij van de eerste tot de laatste bladzijde heeft geboeid maar waarvan ik mij niet zeker ben of dat iets met kwaliteit te maken heeft. Daarvoor wantrouw ik te veel de misschien wat platte nieuwsgierigheid waarmee ik in dit boek kennis neem van het intieme leven van twee vrouwen, van de onbeholpen manier waarop ze met elkaar vrijen, de dagelijkse beslommeringen van het eten koken, de trucs die aangewend worden om de verhouding geheim te houden, de boeken die ze lezen, de platen die ze beluisteren, de kleine conflictjes tot aan de monstrueuze ruzies en het gooi- en smijtwerk.

Judith Offenbach laat geen detail onvermeld, ook niet de problemen die de invaliditeit van Sonja met zich meebrengt. Die zijn heel vaak van sanitaire aard en voor iemand die niet met invaliden te maken heeft, geven ze zeker inzicht in de complexiteit van het gehandicaptenbestaan. Toch ontkom ik niet aan de indruk dat Judith er eer in legt te demonstreren wat voor smerige klusjes ze heeft moeten opknappen en met hoeveel liefde en toewijding ze dat heeft gedaan. Zoals door het hele boek heen een zekere ijdelheid haar niet vreemd is, wat goed past bij haar carrièrebewustzijn en haar uitgesproken behoefte om te domineren. Zelfs daar waar Judith minder fraaie bijzonderheden over zich zelf vermeldt is dat vaak doortrokken van die ijdelheid: kijk eens hoe eerlijk ik durf te zijn. Het is geen wonder dat het monument dat met dit boek voor Sonja opgericht wordt ietwat iel is uitgevallen. Weliswaar worden een aantal eigenschappen van Sonja zichtbaar die haar tot de boeiende persoonlijkheid maken die ze geweest moet zijn: de nonchalance waarmee ze met haar handicap omgaat, haar liefde voor muziek, literatuur, dieren, haar opgetogenheid tijdens haar reis door Italië, haar waarschijnlijk opmerkelijk talent voor het schilderen - toch lukt het Judith niet om Sonja zó dicht naar de lezer toe te schrijven dat deze Sonja de plaats kan geven waar ze eigenlijk thuis hoort: in het hart.

Gevangene

Sonja blijft op een afstand. Wie zich opdringt en waar de lezer het mee te stellen krijgt is Judith. Het lijden van Judith, de liefde van Judith, de intelligentie van Judith. Judith irriteert. Ze zal het zeker niet gemakkelijk hebben gehad met Sonja's grilligheid, haar alcoholisme, haar jaloezie. Ze is zeker ook min of meer de gevangene geweest van Sonja die haar tot twee maal toe met een poging tot zelfdoding aan zich probeert te binden. Ze hoeft ook niet verantwoordelijk gesteld te worden voor Sonja's dood. Het is ieders goed recht om ook een liefdesverhouding met een invalide te beëindigen wanneer de liefde opgebruikt is. Wat aan Judith irriteert is dat ze alles onder controle wil hebben, zich zelf, de toekomst, het heden én het verleden. Aan het eind van het boek vermeldt ze dat ze ondanks de geweldige emotionele inspanningen die het schrijven haar gekost heeft in de drie jaar waarin ze aan Sonja heeft gewerkt ook nog twee belangrijke wetenschappelijke boeken en dertig wetenschappelijke artikelen heeft gepubliceerd. Ze heeft dan bovendien een zeer gelukkige relatie met een vrouw die ook al erg belangrijke boeken schrijft én ze is ervan overtuigd dat ze de episode Sonja met dit boek voorgoed heeft afgesloten.

Daar blijft eigenlijk niets te wensen over en op de een of andere manier word ik daar flink nijdig van. Ik vind Judith wat al te tüchtig en gedisciplineerd. Ik zie dan parallellen met Sonja's moeder, ook een carrièrevrouw, die naar Judiths zeggen haar dochter psychisch te gronde heeft gericht. Ik geloof er dan niet meer in dat Judith, ook al heeft ze dan uiterlijk met haar eigen moeder gebroken - heel radicaal en heel dramatisch, versteht sich - zich ook innerlijk van haar bevrijd heeft. Ik wantrouw het hogere doel dat Judith zich met het boek heeft gesteld: de weg te effenen voor andere lesbische paren zodat geen catastrofes meer hoeven te gebeuren. Ik wantrouw dat temeer daar de schrijfster van Sonja toch schuil blijkt te gaan achter een pseudoniem, hoewel ze er in het boek herhaaldelijk van opgeeft radicaal, dat wil zeggen met gevaar voor naam en carrière, opening van zaken te willen bieden. Hoewel de tolerantie ten opzichte van homoseksualiteit in de Bondsrepubliek nog veel te wensen overlaat zou toch iemand met de positie van een Judith Offenbach, kennelijk een wetenschappelijk zwaargewicht, zich zelfs in dat land kunnen permitteren haar lesbische voorkeur te onthullen. Maar al eerder is gebleken hoeveel haar carrière haar waard is: ze gaat bij Sonja weg om een functie in Bremen te aanvaarden waarheen ze haar vriendin niet durft mee te nemen omdat dan de nieuwe collega's de ware aard van de relatie te weten zouden komen.

Zo blijft de Duitse lezer op het gebied van de eerlijke lesbische bekentenisliteratuur behalve op het alweer bijna klassieke Häutungen van Verena Stephan, aangewezen op de vertaling van De schaamte voorbij van Anja Meulenbelt, een buitenlandse, een boek waarvan het verschijnen van de vijfde druk illustreert hoe groot de behoefte aan dit soort teksten is. Jammer dat Judith Offenbach de keurige Duitse academische heren en dames niet heeft durven bruuskeren. Ondanks de gebreken zet het een aantal deuren op een kier waarachter zich dingen afspelen die dringend in de openbaarheid moeten komen.