Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 34]

Van partijdigheid tot filosofie
Leo Fretz' inleiding in de filosofische ethiek

Ethiek als wetenschap door Leo Fretz Uitgever: Boom, 215 p. f28,50

Percy B. Lehning

De opvatting dat feiten logisch gescheiden zijn van waarden, dat er een logische kloof bestaat tussen ‘zijn’ en ‘behoren’, is een erfenis van David Hume's empirisme en het Verlichtingsdenken. Deze scheiding is geaccentueerd door de opkomst van het logisch positivisme en logisch empirisme, een ‘beweging’ gericht op de rigoureuze identificatie van kennis met empirische of logische proposities.

De sociale wetenschappen hebben deze scheiding over het algemeen kritiekloos overgenomen. Het streven was om van de sociale wetenschappen een ‘wetenschappelijke’ activiteit te maken, gebaseerd op de zogeheten ‘wetenschappelijke methode’ en de daaraan gekoppelde opvatting over de logische scheiding tussen feiten en waarden. Deze postivisering van de sociale (én politieke) wetenschappen had onder meer tot gevolg dat de traditionele politieke filosofie, die zich bezighield met normatieve vragen als ‘behoort er een staat te zijn’, naar de achtergrond werd geschoven; ja, door sommige aanhangers van een ‘harde’ sociale wetenschap zelfs als een ten dode opgeschreven activiteit werd afgeschilderd.

De feiten-waarden tweedeling is nog altijd actueel. In de ethiek heeft de focus op taal - met name op het dagelijkse taalgebruik - een essentiële rol gespeeld bij het aantasten van de strenge afbakening van het logisch-empirische paradigma; door te laten zien dat er ten minse een gedeeltelijke autonomie is van de normatieve discours, hebben taalfilosofen de enge beperkingen van de cognitieve betekenis van feitelijke of logische uitspraken ter discussie gesteld. Hierbij kan met name aan het werk van J. Searle gedacht worden, die nagaat óf en hoe ‘behoren’ uit ‘zijn’ zou kunnen worden afgeleid.

Ten onrechte wordt het bestaan van de logische kloof tussen ‘zijn’ en ‘behoren’ vaak geïnterpreteerd als zouden feiten en waarden op geen enkele manier met elkaar te maken hebben. De these dat zij deductief los van elkaar staan, impliceert dat geenszins. Het probleem van waarden en feiten speelt zich dan ook op twee te onderscheiden niveaus af.

In de eerste plaats is er de vraag welke consequenties de logische kloof tussen ‘zijn’ en ‘behoren’ voor de sociale wetenschappen heeft. Is deze opvatting eigenlijk wel houdbaar? Het is met name de meta-ethiek die zich met dit wetenschapstheoretische probleem bezighoudt.

In de tweede plaats is er het probleem van de wetenschappelijke neutraliteit. De logische scheiding van feiten en waarden wordt meestal als rechtvaardiging voor dergelijke waardevrijheid aangevoerd. Maar daarmee wordt de noodzaak van ethische reflectie over ethische problemen ontlopen.

Deze beide problemen komen aan de orde in Leo Fretz' Ethiek als Wetenschap, een boek dat een ‘eerste kennismaking met de filosofische ethiek’ wil zijn; een ‘systematische inleiding, ook begrijpelijk voor de niet-filosofisch geschoolde lezer’.

De fundamentele vraag van de ethiek is: kan de morele filosofie ons een moraal voorleggen die ons niet alleen een antwoord geeft op de vraag ‘wat behoren wij te doen’, maar ook een antwoord geeft op de vraag ‘waarom behoor ik dat te doen’. Een ‘beargumenteerde moraal’, met andere woorden, die als uiteindelijk doel heeft om van partijdigheid tot filosofie te komen en erin slaagt de erkende logische kloof tussen zijn en behoren indirect te overbruggen via overtuigingskracht, daar waar bewijskracht onmogelijk is.

De vraag naar de mogelijkheid van de rechtvaardiging van ethische oordelen is op zich een probleem uit de meta-ethiek, maar voor praktische vraagstukken een punt van het grootste belang. Aan welke voorwaarden moet een theorie, die een antwoord poogt te geven op de vraag welke morele oordelen als gerechtvaardigd mogen worden beschouwd, op zijn minst voldoen? De meta-ethiek houdt zich dan ook, naast verduidelijking van begrippen als ‘goed’ en ‘kwaad’, bezig met de vraag of ethische waarde-oordelen ‘bewezen’ kunnen worden.

Grondslagen

De meta-ethiek is met name ontwikkeld door de zogeheten ‘Oxford-wijsbegeerte’, een ontwikkeling binnen de analytische filosofie waaraan de namen verbonden zijn van onder anderen G. Moore, L. Wittgenstein, G. Ryle, A.J. Ayer, J. Austin, R.M. Hare. Binnen deze Angelsaksische meta-ethiek zijn verschillende ‘scholen’ te onderscheiden die door Fretz geresumeerd worden aan de hand van de ideeën van G. Moore, A.J. Ayer en C.L. Stevenson en die van R. Hare. Uit recente ontwikkelingen blijkt, aldus Fretz, dat ‘over ethische kwesties rationeel geargumenteerd kan en moet worden’. Zo is het, maar onvergeeflijk is het dan om in een als inleiding geafficheerd boek de filosoof die daarvoor de grondslagen gelegd heeft niet eens te noemen, laat staan te behandelen. Ik doel hier op S. Toulmins Reason in Ethics uit 1950 dat een moderne klassieker is in ethische theorievorming. Toulmin probeert in dat boek de ethische filosofie te redden van een positie die morele waarden gelijksteld met gewone voorkeuren. In dit werk behandelt Toulmin Moore, Stevenson en Ayer (dezelfde auteurs dus die Fretz samenvat) en laat zien dat deze traditionele theorieën te kort schieten waar het gaat om het leveren van zogeheten ‘goede redenen’ in morele discussies; volgens Toulmin hét doel van ethische theorievorming.

Men kan zich de vraag stellen of ethiek een vorm van wetenschappelijke reflectie is op de werkelijkheid, of, zoals Fretz het formuleert, ‘zijn de methoden waarvan men zich in de ethische theorievorming bedient van een fundamenteel andere aard dan die welke in de wetenschap worden gehanteerd?’ Kan, met andere woorden, het funderingsprobleem van een hoogste norm worden opgelost of kan de normatieve ethiek uiteindelijk niet als ‘wetenschap’ gelegitimeerd worden? De bovenstaande vraag wordt door Fretz toegespitst tot de vraag: is het in de normatieve ethiek gehanteerde rationaliteitsconcept van dezelfde signatuur als het rationaliteitsconcept dat in de wetenschap gehanteerd wordt? Fretz bijkt van mening te zijn dat morele rationaliteit in bepaalde opzichten van een principieel andere orde is.

Met andere woorden, de Angelsaksische meta-ethiek deugt niet want deze hanteert een ‘verkeerd’ concept van rationaliteit. Ethische theorievorming heeft, nog steeds volgens Fretz, een ‘ruimere, minder functionele rationaliteitsconceptie nodig dan waarmee de moderne wetenschap zich bedient’. Wetenschappelijke rationaliteit dient te worden ‘ingebed in een allesomvattende rationaliteit waarin de scheiding tussen kennend subject en de hem omringende wereld zal zijn opgeheven’.

Ik ga nu maar voorbij aan het feit dat er geen onderwerp in de meta-ethiek is, waar de laatste jaren zoveel over is geschreven als juist het probleem van ‘moraal en rationaliteit’ (bij voorbeeld door A. Sen en Edna Ullman-Margalit). Werk waar Fretz kennelijk niet van op de hoogte is, of waar de lezer van deze ‘systematische inleiding’ maar niet over wordt geïnformeerd. Wat is dan wel het ‘juiste’ rationaliteitsconcept? Volgens Fretz is dat te vinden in J.P. Sartre's Critique de la raison dialectique, dat ‘althans aanzetten tot een nieuwe vorm van meta-ethische reflectie bevat’.

Daarnaast wordt Nietzsche gezien

[p. 35]

als de verwoorder van een ‘omvattende rationaliteit’. Nu is het vervelende dat noch bij de behandeling van Sartre, noch bij die van Nietzsche, uit de verf komt waar het eigenlijk bij deze andere vorm van rationaliteit om gaat. Zo is bij de samenvatting van de ideeën van Nietzsche (een samenvatting die, evenals alle andere in dit boek, parmantig door Fretz als een ‘reconstructie’ wordt aangeduid) Fretz al lang weer vergeten waarom hij Nietzsche eigenlijk aan het behandelen was. Op Sartre kom ik nog terug.

Jean-Paul Sartre, tekening Levine

Bij deze opmerkingen moet men bedenken dat het natuurlijk best mogelijk is om kritiek te leveren op de Angelsaksische meta-ethiek. Onbegrijpelijk is het dan ook dat Fretz niet ingaat op de belangrijke continentale ontwikkelingen die zich op dit moment afspelen. Hier kan ik slechts verwijzen naar het werk van K.O. Apel, Oswald Schwemmer of dat van J. Habermas, auteurs die niet eens genoemd worden.

Toegepaste ethiek

In Fretz' boek ‘klinkt de overtuiging door dat wetenschap en ethiek elkaar nodig hebben en niet meer (?, PBL) los van elkaar kunnen worden bezien’. Toegepaste ethiek stelt ons in staat een beginsel uit de normatieve ethiek te toetsen. Het gaat hier om de relatie tussen een bepaalde norm (bij voorbeeld ‘overleven van de menselijke soort’) en technologische vooruitgang (bij voorbeeld de toepassing van kernenergie). Toegepaste ethiek tracht een antwoord te geven op de vraag of de ontwikkeling daarvan niet in strijd is met de gekozen norm en - daarom - ethisch gesproken onwenselijk is.

Fretz geeft twee voorbeelden van toegepaste ethiek: het abortus en euthanasie-vraagstuk en het recombinant-DNA-debat. Bij dit tweede voorbeeld wil ik een paar opmerkingen maken. Het gaat hier om de toetsing van een moreel criterium aan de vraag of DNA-onderzoek al dan niet mag plaatsvinden. De eerste vraag is dan: welk normatief criterium wordt gekozen? Fretz kiest voor een door de Amerikaanse politieke filosoof R. Nozick geformuleerd criterium dat als volgt luidt: ‘al die acties tegenover derden, die, ook al vinden zij in feite niet plaats, alleen al door de angst voor een mogelijk plaatsvinden een dusdanige vrees veroorzaken, dat deze nooit en te nimmer volledig kan worden gecompenseerd’ zijn ontoelaatbaar. Dit is aan de orde bij al die acties die ‘public fear’ veroorzaken. Fretz vervolgt dan: ‘Op grond van het door ons geaccepteerde Nozick criterium verdedigen wij dan ook ons standpunt dat, zolang er sprake is van publieke angst voor bepaalde experimenten met recombinant-DNA, dit soort experimenten ethisch ontoelaatbaar is.’ Verbijsterd kan men zich afvragen of de angst voor het ontsnappen van de geest uit de fles de raadgever moet zijn bij het al dan niet toelaten van een bepaald onderzoek. Fretz vervolgt: ‘In een democratische samenleving is het zaak, dat “public fear” wordt over overwonnen door rationele discussie tussen wetenschap en maatschappij. Hangende de uitslag van dit rationele debat, waarbij alle betrokken partijen recht van spreken hebben, dienen geen beslissingen op gewelddadige (?, PBL) wijze te worden geforceerd.’ Het gaat hierbij niet alleen om een consensus tussen wetenschappers, want ‘wetenschappelijke consensus is wel een noodzakelijke, maar geen voldoende voorwaarde voor ethische toelaatbaarheid. Indien blijkt dat grote groepen van de bevolking zich ondanks die wetenschappelijke consensus bedreigd blijven voelen in leven en gezondheid en aldus “collectieve angst” manifesteren, dient deze angst via rationele discussie eerst te worden weggenomen, alvorens deze experimenten worden gestart.’ Maar over wat voor soort rationele discussie heeft Fretz het hier toch? En laat ‘publieke angst’ zich wel door een rationele discussie wegnemen? Gaat het hier nu juist niet om de irrationele angst voor het onbekende? Of is dat nu juist iets wat Fretz rationeel noemt? Daar komt nog bij dat Fretz maar achterwege laat om de keuze van de norm - publieke angst - te beargumenteren. Hij laat dus precies datgene na, waarvan hij tot dan toe in zijn boek de noodzaak benadrukt heeft.

Sartre

Fretz' slotdeel handelt over ‘politieke filosofie en ethiek’. Aan het begin van deze recensie merkte ik op dat door sommigen politieke filosofie als een ten dode gedoemde activiteit werd opgevat. Het zijn nu mede de ontwikkelingen in de meta-ethiek die tot een herleefde belangstelling voor politieke filosofie geleid hebben. Het blijkt dat bij voorbeeld een onderzoeker naar normatieve vraagstukken als een conceptie van rechtvaardigheid op een even rigoureuze en systematische wijze kan plaatsvinden als empirisch onderzoek. Het werk van de Amerikaanse politieke filosoof John Rawls is daar een bewijs van. Het in de onderhavige bundel behandelen van een aantal hedendaagse politieke filosofen (J. Rawls, R. Nozick, R. Bahro) is dan ook een goed idee. Helaas is ook hier weer het probleem dat Fretz zo onsystematisch te werk gaat, dat zowel het verband tussen de behandelde filosofen, als de relatie met het voorafgaande volledig in de mist blijft hangen.

Hoe dat ook zij, in Fretz' interpretatie vertonen alle drie door hem behandelde filosofen een fundamenteel tekort. Bij alle drie ontbreekt namelijk een ‘wijsgerig-antropologische fundering van hun individu-concept’. En - aldus Fretz - een ethiek zonder antropologisch fundament is tot mislukken gedoemd. Het is Sartre's structurele antropologie, zoals geformuleerd in zijn Critique, die - nog steeds volgens Fretz - een dergelijk fundament biedt. Maar ook hier is Fretz zijn lezers niet erg behulpzaam om nader toe te lichten wat wij ons daar nu bij moeten voorstellen. ‘Sartre acht het niet onmogelijk dat eens zal blijken dat de natuur aan dialectische wetten onderworpen is. Voorlopig is dat echter niet meer dan een metafysische hypothese en dus principieel noch te verifiëren noch te falsificeren’. Dat lijkt allemaal juist, maar we zijn er nog niet. ‘Niettemin meent Sartre dat wel degelijk een deel van de werkelijkheid, om precies te zijn de menselijke werkelijkheid, door dialectische beweging wordt beheerst. Van deze dialectiek zegt hij dat deze geen hypothese is maar een apodictische zekerheid die in een dialectische ervaring wordt verworven.’ En de dialectische kennis van de mens vergt, aldus Sartre, een nieuwe rationaliteit.

In dit licht bezien kan het nu ook geen verwondering meer wekken dat Fretz moeite heeft met het gangbare - ‘wetenschappelijke’ - rationaliteitsconcept. Fretz kiest - in plaats van de analytische rede - voor de dialectische rede. Kennelijk heeft dat ook tot gevolg dat helder argumenteren, de kunst van het overtuigen, ook meteen maar overboord wordt gezet. Nee, dan prefereer ik toch maar de analytische rede.

Beoordeeld naar Fretz' eigen maatstaf (‘een systematische inleiding’) kan dit boek niet anders dan als mislukt beschouwd worden. Creatief uitleggen als hoogste norm voor een inleiding mag over het algemeen te hoog gegrepen zijn, het minste dat men van een auteur van een inleiding mag verwachten, is dat hij niet alleen ‘boven’ de stof staat, maar ook weet waar die stof uit bestaat. Een aaneenschakeling van een achttiental uittreksels met voor de lezer slechts een vage notie van de relatie daartussen, een aantal fundamentele omissies, een groot aantal onduidelijkheden, dat alles maakt het onmogelijk dit boek als een ‘systematische inleiding’ te betitelen.