Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 26]

De lust om Engeland te verlaten
Hoe de schrijvers tussen de wereldoorlogen over de wereld zwierven

Abroad, British Travelling between the Wars door Paul Fussell Oxford University Press, 246 p. f58,15

Hans Keller

Als reizen een uitvinding was, dan hadden de Engelsen hem bedacht. En voor wie zich in een moment van onbedachtzaamheid voorstelt de Engelse nationaliteit te bezitten, daar te wonen en te wortelen met het vooruitzicht er ten slotte ook te zullen sterven, moet het geen moeite kosten om tot lang na afloop van die akelige roes alle begrip voor dat misverstand te koesteren. Want een misverstand is het, al ligt de waarheid er vlak naast. Niet het reizen zelf is door de Engelsen uitgevonden, maar de heilzame werking ervan als therapie, die het specifieke Britse bestaan draaglijk maakt, is door hen ontdekt. De naam van deze in de loop der eeuwen ontwikkelde geneeswijze is kort en krachtig. Hij luidt ABROAD. Dat betekent niet alleen buitenshuis en in het buitenland, maar in deze zin vooral niet hier, niet thuis, ergens anders.

Voor de ziekte die ermee wordt bestreden, kent de Engelse taal het begrip ‘insularity’ dat letterlijk een eiland zijn betekent. In het Nederlands kennen we alleen de figuurlijke betekenis van het woord: afzondering, bekrompenheid. De Engelsman die abroad is, heeft niet alleen zijn eiland verlaten, maar is tevens aan de bekrompenheid van een afgezonderd milieu ontvlucht.

Een Franse schrijver, of hij zijn carrière nu begint in Grenoble, Reims of Toulouse en hoe groot zijn faam van daaruit intussen is geworden, zal pas het gevoel hebben dat hij het gemaakt heeft, wanneer hij zich in Parijs heeft kunnen vestigen. Daar heeft hij het middelpunt van zijn wereld bereikt. De geslaagde carrière van Engelse schrijvers legt een tegengestelde route af. Hij zal meestal in Londen beginnen omdat in de Britse hoofdstad de belangrijkste kranten, tijdschriften en uitgevers van het land zijn gevestigd en daar de beste kansen liggen voor jonge mensen die van het schrijven hun bestaan willen maken. Slagen zij erin om daar hechte relaties en een zekere naam te maken dan kunnen zij zich permitteren om zich ‘in the country’ te vestigen. In geen ander land ter wereld verraadt het feit dat een schrijver - en dat geldt ook voor andere kunstenaars - in de provincie of op het platteland woont het bereiken van een zekere faam en status als in Engeland. Hoe groter de afstand die iemand van Londen afwoont - dat insulaire centrum waar het besef op een eiland te zijn blijkbaar het grootst is - hoe onaantastbaarder zijn onafhankelijkheid. Er is echter pas sprake van werkelijk succes wanneer een Engelse schrijver zich, zonder zijn bestaan in gevaar te brengen, kan veroorloven om ‘abroad’ te gaan - een nieuwe woonplaats zoekt in Amerika of Europa, het liefst Zuid-Europa. Pas dan maakt hij werkelijk deel uit van de wereld. Pas dan heeft een Engelse schrijver het gemaakt.

Eiland

‘En dat is wat ze allemaal willen,’ voegt Paul Fussell in zijn boek Abroad, British Travelling between the Wars toe aan deze observatie, die ik ontleen aan zijn onlangs verschenen studie over de ware literaire diaspora, die tussen de beide wereldoorlogen vanuit Engeland plaatsvond. Natuurlijk had de trek vanuit het insulaire ‘homeland’, de vlucht voor ‘Granny, Mammy en Nanny’, voor het weer en slecht trekkende haarden, voor een wetgeving die zowel het meer gevarieerde seksleven als het dagelijks bestaan van gewoontedrinkers benauwde, voor de literaire censuur en de onoverzichtelijke kliekjesgeest in de kunstwereld, voor groene erwten, kippers en touwtjesvlees ook vóór de Eerste Wereldoorlog plaatsgevonden en vond ze, zodra de Tweede achter de rug was, opnieuw plaats. Maar in geen periode viel er zo'n druk literair reisverkeer vanuit Engeland waar te nemen als tussen 1919 en 1939. Graves, Durrell, Huxley, Maugham, Douglas, Auden, Isherwood en nog zo'n kleine vijftig andere schrijvers en dichters gingen in die roerige twintig jaar ‘abroad’. Sommigen van hen (Graves, Maugham, Huxley) keerden nooit meer terug, anderen (Greene en Auden bij voorbeeld) bleven voortdurend heen er weer reizen om maar voortdurend de aangename sensatie van hun vertrek te kunnen ondergaan en het merendeel keerde voordat hun eiland eind 1939 opnieuw werd afgegrendeld, terug. In die jaren was een heel nieuw genre in de literatuur ontstaan. Paul Fussell, een Amerikaan van origine die aan Rutgers University doceert in de Engelse literatuurwetenschap, overweegt aan het slot van zijn boek een hoofdstuk lang hoe hij dat verschijnsel zal noemen alvorens te besluiten dat het literaire fenomeen maar het beste ‘travel books’ kan heten.

Graham, Greene, tekening David Levine

Dat laatste hoofdstuk karakteriseert het chaotische karakter van zijn studie, waarin weliswaar een stortvloed van materiaal wordt gepresenteerd, maar zo ongeordend en vol tegenspraken, zo oordeelloos waar het de bronnen van zijn overdadige hoeveelheid citaten betreft en zo propvol anekdotes die dikwijls het tegendeel aantonen van wat hij heeft te beweren, dat er letterlijk sprake blijft van een stortvloed. Als beschouwing van het literaire reisverslag uit de Engelse jaren twintig en dertig lijkt Abroad op wat er overblijft ten huize van een verwoed verzamelaar die er maar niet in is geslaagd, de boel eens een beetje op te ruimen en toen met een gezicht alsof er niets aan de hand was, de deur maar achter zich heeft dichtgetrokken.

Wie Abroad aanschaft, krijgt de sleutel van het pand en kan meteen beginnen de rommel eerst eens op te ruimen. Nu houd ik wel van dergelijke karweitjes omdat je nooit van tevoren weet wat je zult vinden, maar wetenschappelijk gesproken is het een eigenaardige methode. In die zin is Abroad een mislukt boek. Niettemin wordt het gered door de tomeloze geestdrift waarmee het materiaal ervoor is verzameld en door de invallen, rijp en groen en voornamelijk langs associatieve weg bijeengebracht, waarmee het is omringd. Het enthousiasme dat Fussell voor zijn onderwerp koestert werkt zo aanstekelijk, dat hij je het gevoel geeft hem al lezend en schiftend een handje te helpen. Ik moet zeggen, ik heb zo iets maar zelden eerder meegemaakt. Er zijn maar een paar momenten in dit literaire bouwpakket, wanneer de aangereikte onderdelen haaks staan op de plekken waar ze volgens Fussells aanwijzingen zouden moeten passen, dat de sympathie die hij door zijn enthousiasme wekt het moet afleggen tegen ergernis over zijn rare manieren.

Nostalgie

In het begin van zijn boek laat hij een hoofdstuk handelen over ‘From Exploration to Travel to Tourism’. Waar dat over gaat, voel je bij de titel al aankomen. Het komt erop neer dat reizen vroeger leuker, avontuurlijker, spannender, gevaarlijker, meer voldoening gevender, zelfs edeler en natuurlijk respectabeler was dan tegenwoordig omdat het massale toeristische bedrijf de nieuwsgierigheid heeft gedood, de fantasie heeft voorgevormd en de klaarliggende avonturen op de afgesproken tijd tegen de afgesproken prijs als spekjes uitbakt. Het is ‘the golden age of travel’ versus ‘the plastic jet-age’, het zingen van de inboorlingen versus muzak, onbevangenheid versus vooroordeel. En inderdaad, in die vaststellingen zit zoveel waarheid dat men wel bijna zeker weet iets dergelijks wel eens eerder gehoord te hebben. In een boek over het literaire reisverhaal wekt een dergelijke litanie bevreemding omdat de bloei van het genre zich door de steeds maar

[p. 27]

misselijker wordende gewoonten in het internationale reiswezen allerminst heeft laten remmen. Met Paul Theroux, Bruce Chatwin en andere jongere schrijvers die in de jaren zeventig van zich hebben laten horen beleeft het ‘travel book’ zelfs een onmiskenbare renaissance. In een ander verband worden zowel Theroux als Chatwin zelfs door Fussell geciteerd. Hij kent hen dus wel. Bovendien moet een hoogeleraar in welke literatuurwetenschap dan ook toch weten dat uitgerekend schrijvers over het vermogen beschikken om niet alleen horizontaal, maar ook verticaal - de diepte in en van beneden weer naar boven - te reizen en dat zulk vermogen zich noch door muzak noch door welke andere Sirene laat strikken. Het zal de nostalgie zijn, denkt de begripvolle lezer en de ergernis wijkt weer wat. Niet voor lang echter want wanneer Fussell zijn koffer vol citaten begint uit te pakken, blijken Evelyn Waugh en Robert Byron tot zijn favorieten te behoren. En weinig andere schrijvers uit de periode waarom het hier gaat dan juist deze twee hebben er in hun ‘travel books’ blijk van gegeven, dat hun horizon - waar zij zich ter wereld ook bevonden - nooit breder was dan een Engelse schoorsteenmantel. Vooral Waugh, omhangen met vooroordelen zodra hij de deur uitgaat, is een buitengewoon slecht gehumeurde reiziger die elke onverwachte gebeurtenis of onvoorziene waarneming beschouwt als het resultaat van een complot dat door de ‘natives’ wordt gesmeed om hem uit zijn doen te brengen. En het is nu eenmaal zo dat de hele wereld, behalve Engeland door ‘natives’ wordt bevolkt.

Evelyn Waugh, tekening David Levine

Waugh en veel van zijn collega's vluchten niet alleen uit Engeland om zich te bevrijden van een benauwd milieu, maar ook - en daaraan gaat Fussell blind voorbij - om in de aanzienlijk minder geciviliseerde buitenwereld bevestiging te zoeken van hun superioriteitsgevoelens. Vooral in de meer rechtstreekse reisnotities wemelt het van de hevig gedramatiseerde ongemakken waaraan zij blootstaan en het is opmerkelijk hoe weinig méér de meesten van hen meemaken dan te moeten verblijven in smerige hotelletjes of te worden opgelicht op markten en in bazars. Hun vermogen tot ergernis was aanzienlijk groter dan hun vermogen tot verbazing en als er al sprake was van respect dan werd het verwacht van al die schilderachtige en onbehouwen vreemdelingen en bij het uitblijven daarvan dan maar sacherijnig en zelfingenomen voor zich zelf gekoesterd. Plezier en voldoening leek vooral te worden ontleend uit de kennismaking met andere gewoonten van erotische aard, wanneer een hotelkamer voor een kwart van de oorspronkelijk gevraagde prijs kon worden betrokken of als een douanier die het Engels niet machtig bleek te zijn op zijn nummer gezet kon worden. Ook zoveel jaar na dato neemt de hufterigheid van tal van deze schrijvende reizigers zulke vormen aan dat de lezer een halve eeuw later nog door een gevoel van plaatsvervangende gêne wordt bekropen.

Bij het illustreren van zijn stelling dat zoveel Engelse schrijvers in die jaren de wereld onbevangen tegemoet traden, faalt Fussell volkomen. Ook de door hem aangevoerde Auden en Isherwood en Greene deden dat niet - hun onbevangheid gold niet de wereld, maar de blik waarmee zij zich zelf op enige afstand peinzend waarnamen omringd door een vreemd decor en omsloten in een nooit eerder ervaren atmosfeer. Alleen bij Graham Greene ontwaart Fussell in diens ‘Journey without maps’ het fenomeen van de reis als zelfonderzoek.

Veel interessanter en ook prikkelender is Abroad waar de schrijver de weg tussen zijn stellingen en zijn bronnen nog niet is kwijtgeraakt of weer heeft teruggevonden. Dat is bij voorbeeld het geval in dat deel van het boek waarin het spirituele isolement wordt beschreven waarin Engeland tijdens de Eerste Wereldoorlog verzeild was geraakt. De enige reizigers die het land in die periode verlieten en er mogelijk ook weer terugkeerden, waren militairen van en naar het front. Voor het overige was er ‘nowhere to go’ en ‘I hate it here’. Een gedicht van Wilfred Owen ‘Navy Boy’ dat sterk de aandacht trok, ging over een jonge zeeman, de metaforische reiziger die hij zelf had willen zijn om overal heen te kunnen trekken waar de oorlog niet was. Een in die dagen ontelbaar vaak van het Franse front naar huis gestuurde ansichtkaart vertoonde boven de woorden ‘Greetings from the trenches’ de voorstelling van een gouden zon tussen een zestal palmbomen en in een gedicht van Max Plowman dat ‘When it's over’ heette, kwamen zeven soldaten aan het woord die een voor een per strofe vertrokken naar zon, strand, palmen - weg in elk geval, weg van het front, weg uit Engeland, weg uit het grauwe en verraderlijke Europa. En ook aan het thuisfront waren er redenen genoeg om verlangens naar een andere horizon te koesteren. De oorlog had het land niet alleen van al zijn energie maar ook van alle mogelijkheden tot spirituele impulsen beroofd. Ook binnen het land zelf mocht ter besparing van de schaarse kolenvoorraad niet of nauwelijks gereisd worden, de boekenmarkt was ingezakt en de voortgaande massaslachtingen, ‘om strijd in leugenachtigheid gesanctioneerd door bisschoppen en regeringsleiders, hadden iets in Engeland zelf gedood,’ aldus E.M. Forster. Inspiratie zou hier voor lange tijd niet te vinden zijn.

Paspoort

Een belangrijke en hinderlijke nieuwigheid waarmee iedereen die Engeland na afloop van de Eerste Wereldoorlog wilde verlaten, te maken kreeg, was de noodzaak om over een paspoort te beschikken. De instelling ervan dateerde uit het begin van de oorlog en noch de Engelse noch andere Europese regeringen waren in de onheilspellende jaren die zouden volgen bereid om er afstand van te doen. De confrontatie met het papier, dat elke potentiële reiziger van zijn persoonlijkheid beroofde en hem bovendien uitrustte met een onuitwisbaar en formeel spoor van de gehate oorlog, was voor velen een diepe schok. Het document en het conflict met de persoonlijkheid dat het herbergt, keert in veel van wat er in de jaren twintig en dertig werd geschreven in tal van gestalten terug. Van Evelyn Waugh in Scoop tot Virginia Woolf in Between the acts, van Christopher Isherwood in Mr. Norris changes trains tot Robert Graves in Goodbye to all that. De schrijver Arhtur Marshall vertelde hoe hij wellicht wat slordig achter de vraag naar zijn beroep WRITER had ingevuld. ‘Misschien was de R wat onduidelijk terechtgekomen. Het paspoort werd mij uitgereikt in de hoedanigheid van WAITER, een beroep dat bij douanebeambten in weinig aanzien blijkt te staan.’ Een ingezonden brief in The Times uit die dagen bevatte de klacht van iemand die op zijn aanvraagformulier achter de vraag: beschrijving van het gezicht had ingevuld: intelligent. ‘Wat staat er nu in mijn paspoort? Ovaal! Nu vráág ik u...’

Het bezit van een paspoort garandeert iedere reiziger zijn portie onheil, gedistribueerd door daartoe aangestelde douaneambtenaren, die in vrijwel alle reisboeken uit de periode een navenante rol spelen. ‘Ik beschouw Hitler,’ schreef Rebecca West in haar boek Black Lamb and Grey Falcon over Joegoslavië, ‘als een fenomeen dat ik een stuk beter begrijp sinds ik weet dat hij het kind was van een van die parasieten van ons sociale systeem, een douanier.’ Een van de aardigste hoofdstukken uit Abroad handelt over wat Fussell the travel atmosphere noemt. Hij stelt daarin een sterk tot de verbeelding sprekend mozaïek samen van attributen, boektitels, toneelstukken, films, uit deze periode daterende muziek (van Cole porter tot Arthur Honneger), poëziefragmenten, omslagontwerpen, specifieke reisgidsentaal uit de destijds populaire Taugnitz- en Baedeker-series en telt op een even aanstekelijke als bizarre manier op hoeveel verhalen en romans zich allemaal niet op schepen, in treinen en hotels afspelen. Alles wat Fussell hierover weet (zelfs welke muziek Graham Greene onafgebroken draaide tijdens het schrijven van Stamboul Train - dat was Honnegers compositie Pacific 231) staat geestdriftig en schots en scheef door mekaar. Ideaal om te lezen op een regenachtige zondagmiddag, ten prooi aan verveling en spleen, omdat het de fantasie net zo prikkelend als een winterboek in vroeger jaren in werking zet.

En daaraan valt misschien het aardigste te ontlenen wat erover Fussells onevenwichtige en bij vlagen volstrekt chaotische studie te zeggen valt: Abroad is een zomerboek.