Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 16]

De oorlog die uiteindelijk verloren werd
De geallieerden en de denazificatie van Duitsland

Blind eye to murder Britain, America and the purging of Nazi Germany - a pledge betrayed door Tom Bower Uitgever: André Deutsch, 501 p. f62,90 Importeur: Keesing

Kees Schaepman

2 juli 1945. Twee maanden daarvoor had Duitsland gecapituleerd. Onvoorwaardelijke overgave: dat was in de moderne geschiedenis niet eerder voorgekomen. De geallieerden hadden heel Duitsland bezet en konden naar goeddunken beschikken over het lot van de bevolking en de toekomst van het land.

Duitsland was geteisterd.

Maar in Kaufbergen (Beieren) ging het dagelijks leven gewoon door. Onverminderd werden in het plaatselijke gekkenhuis geestelijk gestoorden uit hun lijden verlost. Soms door injecties, meestal door ze voedsel te onthouden.

Toen de Amerikanen op 2 juni een kijkje kwamen nemen in de inrichting, bleek de hoofdverpleegster zich toch niet helemaal zeker te voelen. Ja, in de afgelopen twee jaar had ze ruim tweehonderd kinderen behandeld. Was daar iets verkeerds aan? De Amerikanen zouden háár toch niets doen?

Kaufbergen was een uitzondering. De meest excessieve massamoorden, dertien jaar lang gewoon in Duitsland, waren na de capitulatie wel gestopt. Maar kaufbergen was geen incident. In het concentratiekamp Bergen Belsen stierven na de bevrijding nog duizenden mensen. Meestal door typhus, ondervoeding en algehele verzwakking. Maar ook door directe moord: de Duitse kampbewakers ranselden er nog ongestoord op los. Onder het oog van de Engelse bevrijders. De discipline moest tenslotte gehandhaafd worden.

Churchill had het vaak, en gloedvol, uitgeroepen. De oorlog tegen Duitsland was niet zó maar een conflict tussen landen. Hier stond de rechtvaardigheid op het spel. Het nazibeest moest uitgeroeid. Misdaden tegen de mensheid zouden voorbeeldig worden gestraft. ‘Genoegdoening voor deze wandaden moet vanaf dit moment een van de belangrijkste doelen van deze oorlog worden,’ zei Churchill in 1942, drie jaar vóór de capitulatie. Drie jaar ná de capitulatie toonde Winston hoe flexibel een groot staatsman soms moet kunnen zijn: ‘Wraak is, van alle gevoelens, het kostbaarst en het duurt het langst om het te bevredigen. Het streven naar genoegdoening is de meest verderfelijke politiek die men kan voeren.’ Onder de nachtmerries van het verleden moest nu maar eens een streep worden gezet.

Tom Bower, producer van het BBC-programma Panorama, heeft die twee citaten van Engelands oorlogsleider gebruikt als motto voor zijn boek Blind eye to murder: een ontstellend relaas over de onmacht, onkunde en vooral onwil waarmee de geallieerden de denazificatie van Duitsland aanpakten.

Indoctrinatie

Denazificatie: na de militaire overwinning zou er in Duitsland nog een oorlog gevoerd moeten worden om de geest van het volk te winnen. De gevolgen van jarenlange indoctrinatie, Goebbels-propaganda en dictatuur moesten teniet gedaan worden. Dat dié oorlog verloren werd, is nog altijd zichtbaar. Tom Bower, die voor de BBC vier spraakmakende programma's over de denazificatie produceerde, maakt in zijn boek duidelijk waarom die oorlog werd verloren. Zelfs na alle eerdere publikaties waaruit duidelijk werd dat onze bevrijders niet zo smetteloos wit waren als misschien ooit gehoopt werd, blijft het boek van Bower verbijsterend.

De eerste hoofdstukken zijn bijna niet te lezen, maar dat ligt niet aan Bower. Hij beschrijft daarin hoe er al kort na het uitbreken van de oorlog gewerkt werd aan een programma voor de zuivering van Duitsland. Of, beter gezegd, hoe een dergelijk programma systematisch werd tegengewerkt, met name door het Engelse ministerie van Buitenlandse zaken onder leiding van Anthony Eden. Moeilijk leesbare materie, omdat die sabotage werd gepleegd met een wapen dat iéder ministerie, zeker van Buitenlandse Zaken, tot in de perfectie beheerst: bureaucratie, Ieder memo, iedere nota, iedere verklaring over wat er met Duitsland ná de oorlog moest gebeuren werd verkeerd uitgelegd, vertraagd, opzettelijk fout vertaald, beantwoord met een tegennota of gewoon weggemaakt. Na de Eerste Wereldoorlog hadden de Engelsen al zo geblunderd met hun propaganda van ‘Hang the Kaizer’. Wilhelm von Hohenzollern beleefde nog een rustige oude dag in Doorn en de paar processen die werden gevoerd tegen U-boot commandant die passagiersschepen de grond in geboord hadden, liepen ook op niets uit. De Engelsen hadden voor schut gestaan en dat moest nu, koste wat het kost, voorkomen worden. Bovendien: Duitsland zou toch, ook na de oorlog, nog bestuurd moeten worden. Dat kon je niet overlaten aan mensen die lafhartig hun land ontvlucht waren of een haveloze gevangenen uit de concentratiekampen.

Adenauer en Globke. Globke, Duits staatssecretaris in de jaren zestig, was in de jaren dertig een van de opstellers van de Neurenberger rassenwetten.

Juristen

Minutieus beschrijft Bower het papieren bombardement waarmee iedere poging om tenminste enige voorbereidingen te treffen voor ná de oorlog de grond in geboord werd. Behalve opzettelijke sabotage van onwillige ambtenaren en politici waren er nog genoeg andere problemen die een effectieve denazificatie en een voorbeeldige afstraffing van oorlogsmisdadigers bemoeilijkten. Onenigheid tussen de geallieerden. Juridische problemen. En vooral: een gebrek aan goed opgeleide en goed voorbereide mensen. Er waren bij voorbeeld nauwelijks juristen voorhanden voor de tribunalen waar oorlogsmisdaden behandeld werden. De aanklagers waren vaak legerofficieren zonder enige scholing op dat gebied. In het beste geval kregen ze nog wel twee gestencilde velletjes uitgereikt: ‘Tips voor nieuwe aanklagers bij zaken die oorlogsmisdaden betreffen’. Daarin werd de Gestapo beschreven als ‘ongeveer net zo iets als onze Special Branch’. De belangrijkste raad: ‘Kijk een halfuur voor de zitting even of alle beschuldigden en getuigen er ook zijn (meestal is dat niet het geval).’

Het verhaal van Bower is niet nieuw. Dat de industriëlen die Hitler aan de macht hielpen voor een groot deel dezelfde industriëlen waren die na de oorlog van het Wirtschafswunder profiteerden was bekend, en ook dat de meeste rechters, leraren en politiemensen ná 1945 rustig op de stoel konden blijven zitten die ze vaak al vanaf 1933 bezet hadden. Maar details blijken een verhaal altijd erger te maken dan je al vreesde. En Bower geeft die details in overvloed. Bovendien blijkt uit Bowers gedetailleerde verhaal onontkoombaar dat de denazificatie niet alleen mislukte door naïviteit, stupiditeit en onmacht om een miljoenenbevolking te zuiveren - hoewel ook die factoren zeker een rol speelden. Maar de geallieerden slaagden er bij voorbeeld wel in om in de chaos direct na de capitulatie binnen korte tijd alle vooraanstaande technische nazi-wetenschappers op te sporen zodat die nog ingezet konden worden voor de eigen oorlogspanning. Die Operatie Paperclip slaagde dank zij zorgvuldige voorbereiding. En dank zij de voorrang die eraan werd gegeven: belangrijke geleerden werden eerder gevonden en beter behandeld dan de slachtoffers van Hitler-Duitsland en hun beulen. De denazificatie en de bestraffing van oorlogsmisdadigers (een operatie die nooit vereerd werd met een aparte codenaam) kreeg nooit enige prioriteit en werd steeds halfhartig voorbereid omdat de geallieerden (met name de Britten en uitgezonderd de Russen) er geen brood in zagen.

Want de anti-nazi's in Duitsland - dat waren bijna zonder uitzondering socialisten of zelfs communisten. Fatsoenlijke rechtse democraten waren niet voorhanden. En om ten koste van een hoop moeite en geld Satan met Beëlzebub uit te drijven - daar voelden de geallieerde strijders voor rechtvaardigheid niets voor.