Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 17]

De atoombommen op Tokyo en Dresden
Oud en nieuw materiaal over de schade van Hiroshima en Nagasaki

Hiroshima and Nagasaki, the physical medical and social effects of the atomic bombing door The Committee for the compilation of materials on damage caused by the atomic bombs Uitgever: Hutchinson, 706 p. f114,60 Importeur: Keesing

Rob Sijmons

Een hyperbool kan dodelijk onthullend zijn. Met zo'n potige overdrijving worden werkelijkheid en de absurditeiten daarin vanzelf veel helderder. Gerrit Komrij heeft ooit (in dit weekblad) een nieuw boek van Dirk Ayelt Kooiman regelrecht naar de prullenbak geprezen. Koot tooide zich op de televisie in oranje, en werd, zalvend en begrijpend lachend, geen honderd maar zeker 150 procent Bhagwan. Waardoor, ver voor de vlucht van de goeroe uit Poona, de glibberigheid en voosheid van deze sekte scherp in beeld kwam om voorgoed in vele hersencellen gebeiteld te raken.

De atoombom is een hyperbool.

Niemand zal beweren dat het een cabaretnummer betreft, zoals Koot en Komrij. Zeker niet iemand die zojuist Hiroshima and Nagasaki gelezen heeft, een feitenboek van 706 bladzijden met als ondertitel ‘The physical, medical and social effects of the atomic bombings’. En toch: de atoombom is een hyperbool. Alles wat zo'n bom aanricht is elders al vertoond, zelfs de kwalen die specifiek zijn voor radioactiviteit. De verschillen zijn slechts relatief: de vernietiging door een atoombom is sneller, heftiger, totaler.

De feiten: Hiroshima werd 6 augustus 1945 getroffen door de uraniumbom ‘Little Boy’, naar verluidt vernoemd naar president Franklin D. Roosevelt. Jarenlang is aangenomen dat ‘Little Boy’ een explosieve kracht had van twintig kiloton; nieuwere berekeningen geven 12,5 kT. Deze getallen betekenen: een explosieve kracht als van 12,5 miljoen kilo TNT, een klassieke springstof (trotyl). Drie dagen later viel ‘Fat Man’ op Nagasaki: een plutoniumbom van, naar tegenwoordig wordt aangenomen, tweeëntwintig kiloton TNT. Voor de moderne strategen zijn dit de kleine jongens onder de kernwapens. Tegenwoordig denkt men al snel in megatonnen TNT - miljoenen tonnen, per bom duizendmaal de kracht van de boven Japan gebruikte exemplaren.

Meteen na de Japanse capitulatie verschenen Amerikaanse opmeters in de vernielde steden. Hen interesseerde vooral een zaak: wat was de vernietigende kracht van de bom, en waarom? Ze tekenden nauwkeurig hoe de weinige niet geheel verpulverde gebouwen er na de ramp uitzagen. Tekeningen van geheel scheefgetrokken staalskeletten. Exact in kaart gebrachte scheuren en instortingen aan een grote school: van alle kanten bekeken.

Schaduwmeters leverden de scherpste karikatuur van de absurdistisch objectieve onderzoeker. Militairen vonden het van groot belang te weten op welke hoogte de bommen ploften. Die hoogte kon niet direct bepaald worden, maar er was een slimme oplossing bedacht. De bom gaf een zeer intense hittestraling af; alles wat aan de straling blootstond raakte op z'n minst ingebrand. Dat betekende ook: hitteschaduwen, bij voorbeeld van bomen en lantaarnpalen. Uit de plaats van een schaduw ten opzichte van de schaduwgever kan men precies plaats (en daarmee ook: hoogte) van de stralingsbron bepalen.

Geheim

Foto's van dergelijke schaduwpartijen zijn jarenlang geheimgehouden; ze zouden voor het publiek te shockerend zijn.

De directe schade werd behoorlijk onderzocht (en grotendeels in geheime archieven geborgen). Indirecte gevolgen bleven buiten beschouwing, in eerste instantie. Een halfuur na de opbloei van de ‘paddestoel’ ontstond in Hiroshima een vuurstorm. Op het hoogtepunt daarvan ontstond midden in dat vuur een wervelwind. Een uur lang donderde en bliksemde het. Zwarte wolken en rook dreven af; ten noordwesten van de stad viel een ‘zwarte regen’. Zwaar radioactieve, geconcentreerde fall-out. Zo kwamen er ‘secundaire slachtoffers’, een feit dat pas jaren later erkend zou worden.

Wat zeggen woorden? De Japanse schrijvers van het boek spreken onder meer over de ‘sociocide’ werking van de atoombom: de totale sociale structuur van een grote stad wordt vernietigd. In zeer korte tijd - waarschijnlijk binnen een seconde - is totale desorganisatie ontstaan. Raadhuis, brandweer, post, politie, tram, trein, elektriciteit, gas, riolering: alles in een klap gereduceerd tot puin. ‘Achttien noodhospitalen en tweeëndertig eerste hulpklinieken werden vernietigd; het grootste deel van de mankracht die nodig was voor reperatie was dood of gewond. Omdat ongeveer negentig procent van al het medische personeel in de stad dood of uitgeschakeld was, en de ziekenhuizen vernietigd of beschadigd, was de gehele medische hulp een warboel.’

Brandwonden op een man, blootgesteld aan de bom op Nagasaki op 1 kilometer van het hypocentrum

Vrouwen die zwanger waren toen de bom viel, hadden, zo blijkt, een grotere kans op microcefale kinderen. Weer zo'n woord: geringere hersenontwikkeling, met als gevolg een achterblijvende geestelijke ontwikkeling. Het boek noemt de ‘paddestoelclub’, der microcefalen, en de cause célèbre van Yuriko en haar moeder Yoshie, die zelf botkanker bleek te hebben. Het wordt pregnant en afstandelijk verteld; het drama laat zich vermoeden. Wie de laatste film op de tweede atoomavond van de VPRO heeft gezien, heeft het drama pas kunnen voelen.

Reparatie

Wat zeggen wetenschappelijke bewijzen? Er is geen genetische schade aangetoond, dat is te zeggen: latere kinderen van atoomslachtoffers vertonen geen afwijkingen die op de Bom terug te voeren zijn. Wél zijn bij die ouders afwijkingen van het erfelijk materiaal in de eigen cellen te vinden. Zwaar bestraalden hebben vaak in meer dan tien procent van de cellen chromosoomafwijkingen, krankzinnig veel. Zijn de reparatiemechanismen bij de mens zo sterk dat die afwijkingen niet erfelijk worden doorgegeven? Of staan ons nog uiterst onaangename verrassingen te wachten?

Wat zeggen getallen? Er zijn cijfers over de ‘overlevenden’, mensen die officieel erkend zijn als ‘slachtoffer’. Voor Hiroshima, meldt men ‘158.597 + 10’ en voor Nagasaki ‘1244.901 + 10’: ‘Het “+ 10” geeft overlevenden aan die beide bombardementen meemaakten.’ Tienmaal dubbele verschrikking.

Ander rekenwerk: in Hiroshima zowel als Nagasaki overleed iets minder dan de helft van het totaal aan slachtoffers. Dat verhoudingsgetal ligt volgens de deskundigen erg hoog. ‘Bij het zware bombardement op Tokyo, 9 maart 1945, bij voorbeeld, vielen er honderdduizend doden bij een totaal van een miljoen gewonden - een sterftekans van tien procent.’ Het percentage mag dan afwijken, de absolute aantallen doden en gewonden van deze ‘conventionele’ aanval zijn geheel vergelijkbaar. Zoals ook de vuurstorm in Dresden een gigantische slachting onder de burgerbevolking aanrichtte. De getallen tonen het aan: de atoombom is de ingedikte vorm van conventionele vernietigingskracht. Dát is de hyperbool. Die in één moeite aantoont hoe absurd een speciaal atoompacifisme is.

Compilatie

Wie hongert naar feiten over deze materie en over een goedgevulde portemonnee beschikt, vindt in Hiroshima and Nagasaki veel van zijn gading. Ondanks de wetenschappelijke pretenties is de tekst voor niet ingewijden redelijk leesbaar: jargon wordt waar mogelijk vermeden en waar nodig verklaard. De ruim gebruikte tabellen en grafieken vereisen wat meer training. Kortom: een nuttige compilatie van oud en wat recenter materiaal, dat voor een deel tot op heden slechts in de Japanse taal beschikbaar was. Overigens niet geheel up to date, zoals de Volkskrant op gezag van de New York Times beweerde: gegevens van na 1978 ontbreken. De lezer mist daardoor de meer recente controverses over de schadelijkheid van straling en over de betrouwbaarheid van conclusies op grond van de gegevens van de bomslachtoffers. Belangrijk in verband met discussie over ‘vreedzame’ kernenergie dat wel, maar voor de meningsvorming over kernwapens volstrekt marginaal.