Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 14]

‘Uit angst voor één kunstzinnig woord’
Het pauwestaart-effect in de gedichten van Ed Leeflang

Bewoond als ik ben door Ed Leeflang Uitgever: De Arbeiderspers, 76 p. f24,50

Willem Jan Otten

De gedichten van Ed Leeflang zijn, zegt hij zelf ergens, die van een ‘steeds minder beangste, verouderde man’. Te oordelen naar de oorlogsgedichten uit De hazen en andere gedichten ('79) zou hij van een groot aantal lezers de vader kunnen zijn - althans, dat is iets wat mij al lezend dikwijls door het hoofd speelt. In veel gedichten is een dramatische ironie werkzaam, alsof het leven zo niet een schouwtoneel, dan toch in ieder geval wel, met terugwerkende kracht, een tafereel is geworden, waar herhaling en doorkruiste verwachting een grote rol in vervullen.

In De hazen staan een aantal gedichten over Leeflangs literaire jeugd, met daarin onder meer de regels: ‘Over je eigen ziel had je meer goeds gelezen / dan kon worden doorgrond of afgewezen./ Je moest nog leven, wat belezenheid / je eigenlijk verhinderde, ja verbood.’ En in de nieuwe bundel, Bewoond als ik ben, begint een gedicht met: ‘Lang heb ik niet over haar durven schrijven / uit angst voor één kunstzinnig woord.’ Het is dus allemaal begonnen met overmaat aan eerbied voor poëzie, en een angst niet genoeg meegemaakt te hebben om de taal der bewonderde schrijvers te mogen gebruiken; en het eindigde met wantrouwen tegen poëzie, ‘kunstzinnigheid’, omdat er zoveel gebeurd was, dat het poëtisch taalgebruik ontoereikend en zelfs gênant leek.

Uit de citaten blijkt dat Leeflang zich uiteindelijk is gaan bedienen van een spreektaal. Losser dan Vasalis, ritmisch minder avontuurlijk dan Judith Herzberg, alledaags, maar minder onthutsend dan Vroman. Er wordt niet geëxperimenteerd met versvormen; een uiterste economie wordt al evenmin betracht. Waarom bepaalde regels zo lang zijn als ze zijn, is niet altijd achterhaalbaar. Eerste regels als: ‘Nooit een god binnengehaald en’, ‘Ik kocht vandaag voor niks een’, ‘De mist doorzichtig als een’, ‘Van wie heeft zij die’ verraden een zekere desinteresse in eerste regels, en, gevoegd bij de vele andere pointeloze enjambementen, zelfs in regels in het algemeen. Technisch valt er niet veel te zeggen over de bundel. Wie, zoals ik, poëzie leest in de ongeschreven overtuiging dat wat wij poëzie noemen een spel van regelbeheersing is - dat wil zeggen: iets is poëzie omdat de schrijver zijn woorden zó schikt, dat de zetter niets anders kan doen dan ze óók zo schikken (een ruime definitie), die zal tot zijn verbazing bemerken dat uitgerekend Leeflangs sterkste gedichten het minst uitgedokterd zijn, en de grootste gaten laten vallen.

Worsteling

Dit is merkwaardig. Je verwacht van een dichter dat hij worstelt, of geworsteld heeft, met zijn ervaring; dat deze worsteling zijn neerslag krijgt in een worsteling met regels, zinnen en enjambementen - alsof, inderdaad, de poëzie een afbeelding is van het leven, en problemen oplevert die lijken op die van het leven, met dat verschil dat ze op het papier uitgeknokt kunnen worden. Een goede zin construeren is vermoedelijk moeilijker naarmate datgene wat de zin wil zeggen moeilijker te verwerken is geweest, of is. Veel goede dichters verdoezelen vervolgens hun worsteling met de woorden, en schrijven ‘alsof het geen moeite heeft gekost’. Nu kan men onmogelijk oordelen over de moeite die het een schrijver heeft gekost om te schrijven wat er uiteindelijk is komen te staan - maar bij Leeflang gebeurt er het merkwaardige dat zijn gedichten slechts bij uitzondering de indruk wekken moeite gekost te hebben - en dat deze ‘moeitevolle’, ‘gemaakte’ passages - de beste - precies op tijd komen, en de overige spanningsloosheid doen vergeten. Of vergeven. Er is bij Leeflang een principe werkzaam dat men ook wel bij pauwen ziet: rondlopen met een laconieke bos takken achter je aan, en op het juiste moment een magnifieke staart opzetten.

De ergerlijkste liefdevollen zijn
zij die in de maandberichten vertellen
dat deze kinderen net zo zijn
als wij, dat van hun zuiverheid
te leren valt, dat zij een voorbeeld
kunnen zijn.

Als ik over de oude brug loop met haar,
wat zij altijd wil als de wind
niet te krachtig staat,
rijdt elke auto langs haar heen
of hij even gemakkelijk door stadspoorten gaat
als door mensen van vlees en been.

Want zij loopt in een land
zonder goed en kwaad,
waar een mens zou sterven
meteen.

Dit gedicht gaat, zoals alle uit de afdeling ‘Een groene linnenkast’, over een achterlijke dochter. Het feit van dit onderwerp maakt het moeilijk om versificatorisch commentaar te leveren. Dat heeft iets obsceens - als iemand heeft gezegd lang niet over dit onderwerp te hebben durven schrijven ‘uit angst voor één kunstzinnig woord’, dan lijkt het onheus om het geschonken vertrouwen te schenden met enigerlei scepsis. Maar dit gedicht ontroert me, en ik vraag me af: komt dit door de moed van Leeflang om op te schrijven dat wat troost zou kunnen bieden (‘deze kinderen zijn zo zuiver’) in feite een klamme romantisering is, - een praatje voor de antroposofische vaak -; of door de manier waaróp hij het zegt. Het aloude probleem van vorm en inhoud.

Welnu: de eerste strofe is proza met afgebroken regels, een takkenbos. Er staat inderdaad niets kunstzinnigs in, of het moest de herhaling zijn van de ‘dat-zin’-constructie. De woorden staan niet op plaatsen die hen bijzonder maken; er wordt niet iets opgeroepen dat iets ‘doet’ met het geestesoog. Er staat wat er staat, en het zou er niet minder staan als deze regels het begin waren geweest van een stuk proza.

Voor de tweede strofe geldt hetzelfde, met uitzondering van de laatste twee regels, waar een eigenaardige verhaspeling van vergelijking en vergelekene optreedt. Even denk je dat er had moeten staan dat auto's even makkelijk door mensen gaan als door stadspoorten. Deze schijnbare onlogica geeft de regels iets fragiels, want inderdaad - auto's gaan gemakkelijker door mensen dan door stadspoorten tegenwoordig... Zo'n verschuiving is niet kunstzinnig maar begripsrichtend, er ‘gebeurt iets’, er wordt met ogen geknipperd, woorden beginnen te wegen. En dan de magnifieke slotstrofe, met zijn metrum dat aan een spreekwoord doet herinneren, of aan een vertelling, en het verwarrende zonder goed en kwaad; het wurgend paradijs.

Het lijdt dus voor mij geen twijfel of waar het in laatste instantie om gaat is vervat in gemaakte, moeitevolle en toch onnadrukkelijke zinnen. Het moeilijkste wordt het zorgvuldigst,

[p. 15]

en dus op de meest poëtische wijze gezegd zonder per se kunstzinnig te worden. Dat, en niet zo maar de ‘inhoud’ veroorzaakt de ontroering. De andere strofen zijn noodzakelijk voor het effect dat de slotstrofe zal hebben - maar ze bevatten bijna alleen mededeling. Alsof Leeflang het niet de moeite waard vindt om datgene wat ogenschijnlijk zo maar gezegd kan worden, zonder vormproblemen, even gewichtig te maken als de slotzinnen.

Dit verschijnsel van spanningsloze praatzinnen die plotseling uitmonden in gespannen dichtregels, dit verschil tussen ‘zin’ en ‘regel’, treedt vooral op in de beste en de moedigste gedichten, die waarin geprobeerd wordt de oneindige kloof tussen dochter en vader te dichten zonder dat deze kloof zelfs maar erkend zou kunnen worden door de dochter. Veel andere gedichten moeten het dikwijls hebben van acute beelden (het wit van een kastanje dat bevoeld wordt door een kindervinger vol inkt; de winter die ‘de fladderende windjas’ omkrijgt; een reiger ‘wadend op een venig verend heden’), verspreid over, alweer, zinnen die proza hadden kunnen zijn.

Het gevolg is dat deze gedichten ongebruikelijk leesbaar zijn.

De leessnelheid benadert die van proza. Het wonderlijke, en naar mijn gevoel voor poëzie cruciale moment waarop je ogen blijven haken achter een regel, en opnieuw beginnen te lezen, en opnieuw, omdat de woorden door hun schikking iets bezitten wat ook een landschap of een wolk kan bezitten: het vermogen de waarnemer zich te laten verliezen in turen en knipperen met zijn ogen - dat moment ondervond ik bij Leeflang zelden. Regels als:

De boeken kijken vredig uit hun rug
een andere stilte in dan is ontvlucht

uit De kamer komen bepaald niet op elke pagina voor. Integendeel, dikwijls is er sprake van woordstapelingen, uitweidingen en expliciteringen die de snelheid almaar verhogen (zoals bij voorbeeld in In de ander, Een dag, Regen en wind). Het dient de leesbaarheid - maar het veroorzaakt dikwijls ook een sensatie van gratuitheid. Vooral de gedichten waarin landschap en seizoen een belangrijke rol spelen zijn overcompleet: in Bij Ouwerkerk wordt de Oosterschelde beschreven, en dat het guur is, en dat er lammeren zijn, en geen zon, maar wel populieren, en vuilnisbelten, en rook - het heeft allemaal veel sfeer, en dat de zon ‘even op/ spelden van spitsen populieren zit’ is weer zo'n pauwestaartmoment; maar de uiteindelijke indruk is, ben ik bang, toch die van een inventarisatie, die in tegenspraak is met de conclusie ‘van een lege orde is het land’. Als de leegte van een landschap moet worden opgeroepen, waarom zijn de zinnen dan zo vol? Het gedicht mondt uit in het zien, samen met het kind, van een kiekendief - een ‘stuurs’ doodsbeeld, en wéér vergeet je de betrekkelijke slapheid, de al te gewone gewoonheid van het begin.

Zo verging het me bladzij na bladzij, en ik weet niet wat het me, alle gedichten bij elkaar genomen, nu eigenlijk precies doet. Het alledaagse komt me dikwijls militant voor; de angst voor één kunstzinnig woord heeft ook wel iets veiligs dikwijls - en dat rijmt dan weer niet met de moed van de dochtergedichten. Er bestaat, als ik het goed heb, in Bewoond als ik ben een spanning tussen het verlangen naar gewoonheid, en de ongewoonheid, het wrede van de belangrijkste thema's, en ik vind, uiteindelijk, dat deze spanning niet werkelijk in de gedichten zelf wordt uitgevochten.

Want zij loopt in een land
zonder goed en kwaad,
waar een mens zou sterven
meteen

Als het om zulke waarheden gaat, dan kan een gedicht, als geheel, niet zuinig genoeg zijn met woorden.