Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 40]

De geschiedenis van politieke gastvrijheid
Het aan Nederland gewijde deel van Exil 1933-1945

Exil in den Niederlanden und Spanien door Klaus Hermsdorf, Hugo Fetting en Silvia Schlenstedt Deel 6 van Kunst und Literatur im antifaschistischen Exil 1933-1945 Uitgever: Reclam, 423 p., f21,65

Koos van Weringh

Eind 1978 verscheen het eerste deel van de serie Kunst und Literatur im antifaschistischen Exil 1933-1945, een uitgave van Reclam in Leipzig in de Duitse Democratische Republiek. In het woord vooraf wordt door Werner Mittenzwei meegedeeld dat zich in 1975 een ‘Kollektiv’ heeft gevormd dat zich ten doel stelde, de geschiedenis te schrijven van het antifascistische ‘Exil’ in verschillende landen. Zes delen werden aangekondigd en nu, een kleine drie jaar later, zijn er zelfs zeven verschenen, met een bewonderenswaardige regelmaat. Ze gaan over de Sovjetunie (1), Zwitserland (2), de Verenigde Staten (3), Latijns-Amerika (4), Tsjechoslowakije, Engeland, Scandinavië en Palestina (5), Nederland en Spanje (6) en Frankrijk (7). De laatste delen zijn van zeer recente datum.

Mittenzwei legt uit dat het onderzoek van het ‘Kollektiv’ vooral politiek georiënteerd is, waarbij de nadruk sterk ligt op de maatschappelijke en politieke omstandigheden van het gastland. Maar ook wordt aandacht besteed aan de juridische verwikkelingen en de psychische noden en moeilijkheden van de emigranten. Kunst en literatuur worden verder niet geïsoleerd gezien, maar ‘im direkten Zusammenhang mit dem politischen Kampffeld, mit den gegeben spezifischen gesellschaftlichen Produktionsbedingungen’. Vroeger stond in het onderzoek op dit gebied in de DDR de analyse van het kunstwerk op de voorgrond, bekent Mittenzwei, maar later is die samenhang meer in het middelpunt van de belangstelling gekomen.

Elk deel is volgens een bepaald stramien opgebouwd. Eerst worden de maatschappelijke en politieke ontwikkelingen in het gastland en de houding tegenover Duitsland uit de doeken gedaan. Vervolgens wordt ingegaan op het verloop van de antifascistische strijd door de lezer op de hoogte te brengen van de verschillende trefpunten en groepen in de ‘Exil’. Ten slotte volgt dan een beschrijving van de kunstzinnige en politiek-publicistische prestaties in het betreffende land.

Menno ter Braak en Konrad Merz in 1936

‘Das Dritte Reich’, houtsnede van Gerd Arntz (1938)

Ik heb niet alle zeven delen, zo'n kleine vierduizend bladzijden, gelezen, maar ze nogal eens geraadpleegd. Dank zij de uitstekende registers gaat dat prima. De boeken bevatten een grote hoeveelheid informatie, ook veel onbekende. In het volgende beperk ik mij tot het deel over Nederland, want daar valt genoeg over te zeggen.

Het eerste hoofdstuk over het Koninkrijk der Nederlanden als ‘Exilland’ is van een bedroevende eenzijdigheid en vooringenomenheid, zoals van een door DDR-onderzoekers gepubliceerd boek ook mag worden verwacht. De marxistisch-leninistische ideologie leert dat de communistische partij vooropgaat in de strijd tegen het fascisme en dat gebeurt hier dan ook volop. Dat het juli-oproer in 1934 zich niet over het gehele land uitbreidde, lezen we op bladzijde 20, lag niet alleen aan de brutale onderdrukkingsmaatregelen, maar ook aan de splitsing in de arbeidersklasse. En die was de schuld van de SDAP, die steeds opnieuw een aanbod van de communisten om tot een oplossing te komen van de werkloosheid en de economische crisis van de hand wees. ‘Zo bleef de partij van de arbeidersklasse de meest consequente pleitbezorger van de rechten van de gewone mensen.’ Van het Plan van de Arbeid van SDAP en NVV wordt geen melding gemaakt.

Boosdoeners

De communisten worden ons ook beschreven als slachtoffer van ‘Berufsverbote’. In openbare diensten werden ze niet toegelaten. Hun bladen werden in beslag genomen, hun persen stilgelegd. Dat kan natuurlijk ook niet worden ontkend, maar op 30 december 1933 bepaalde de regering dat ook leden van de NSB geen ambtenaar mochten zijn. En ook de persen van Volk en Vaderland zijn wel eens stilgelegd als dit blad het in de ogen van de autoriteiten al te bont maakte, maar daarover vernemen we in het geheel niets. Op alle mogelijke manieren worden de communisten in de heldenrollen gemanoeuvreerd. De partij oefende grote invloed uit op de strijd van het Nederlandse verzet, zoals door de Februaristaking (die in 1942 gedateerd wordt). Dat de SDAP en het NVV in 1933 het colportageblad Vrijheid, Arbeid, Brood op straat brachten, een blad gericht tegen fascisme en communisme, wordt de lezer onthouden. De sociaal-democraten zijn de grote boosdoeners.

Het tweede hoofdstuk behandelt de antifascistische kunst en literatuur in den vreemde. Wat daarbij naar mijn idee node gemist wordt is een omschrijving van wat onder antifascisme moet worden verstaan, een woord dat te pas en te onpas gebruikt wordt. Oppervlakkig gezien

[p. 41]

lijkt het alsof alle kunstenaars die het fascistische Duitsland verlieten antifascistisch zijn, maar bij nadere beschouwing blijkt dat toch anders te liggen. Joseph Roth, om één voorbeeld te noemen, komt soms voor in een rijtje van antifascistische kunstenaars, maar in het boek over Frankrijk wordt hij als een rabiate antibolsjewist omschreven die door zijn houding bepaald niet bijdroeg tot een antifascistisch eenheidsfront.

Dat tweede hoofdstuk bevat een allegaartje van personen en groepen, zonder enig inzicht in de vraag waarom deze wel en andere niet. Zo wordt onder het hoofdje ‘Freunde in der Fremde’ aandacht besteed aan Nico Rost en Menno ter Braak, die zich beiden veel met de emigrantenliteratuur hebben beziggehouden. Maar waarom iemand als Johan Winkler, die dat in Het Volk ook deed, in het boek niet voorkomt mag een raadsel heten, tenzij we dat moeten zien in het licht van de al genoemde afkeer van de sociaal-democratie. Maar waarom alleen critici die als ‘Freunde’ worden aangeduid? Voor een juiste beoordeling van de ‘Exilliteratur in den Niederlanden’ zou het mij ook noodzakelijk geleken hebben het oordeel te vernemen van een recensent als Chr. de Graaff van het Algemeen Handelsblad, een man die tamelijk pro-Duits was. Albert Vigoleis Thelen, die in 1931 Duitsland al verliet en in Het Vaderland tussen 1934 en 1940 onder het pseudoniem Leopold Fabrizius bijna veertig artikelen schreef in de rubriek ‘Duitsche Letteren in den Vreemde’ wordt niet eens vermeld. In een noot komt Thelen één keer voor en daar staat dat hij van 1931 tot 1936 als emigrant in Spanje leefde. Ik noem hier slechts enkele voorbeelden van waarom deze wel en die niet.

Helemaal in het onzekere worden we gelaten over de vraag wat nu wel antifascistische kunst is. Van de bekende houtsnede van Gerd Arntz, Das dritte Reich, wordt een uitvoerige beschrijving gegeven als een plaat die het fascisme ontmaskert. Maar waar nu het antifascistische in schuilt van de glas-in-loodramen in kerken en bankgebouwen van de naar Nederland gekomen beeldende kunstenaar Heinrich Campendonck, blijft een vraag.

Voorkeur

Die vraag dringt zich zeer sterk op in het derde hoofdstuk, dat gewijd is aan ‘Bücher aus Amsterdam’. Dat gaat vooral over de uitgeverijen van Querido en Allert de Lange, die worden geprezen voor hun inzet voor de Duitse emigranten. Tussen de regels door komen we echter tal van kritische opmerkingen tegen aan het adres van deze uitgeverijen. Ze zijn vooral op zoek naar ‘succes-schrijvers’, politiek georiënteerde geschriften worden eigenlijk gemeden, zeker bij Bermann Fischer in Stockholm, die met Querido en Allert de Lange samenwerkte in de co-produktie Forum-Bücherei: ‘Das eigentliche antifaschistische Buch fehlte’. Eerder was al sprake van een programma van boekuitgaven, dat nauwelijks antifascistisch te noemen valt. Een uitspraak van de in Argentinië levende vluchteling Paul Zech, dat Hollandse en Zwitserse uitgevers in elk geval zakenlieden zullen zijn, wordt door de schrijvers niet geheel ongegrond genoemd. Elk inzicht in de vraag waarin zich een antifascistisch boek van een niet-antifascistisch boek onderscheidt, ontbreekt. Daarover kan hoogstens een vermoeden worden geuit. Als ik mijn aantekeningen doorlees, blijkt dat in deze studie een voorkeur bestaat voor die Duitse emigranten die na de oorlog in de DDR zijn gaan wonen. Wieland Herzfelde komt nogal eens aan het woord. Over de moeilijkheden van de emigranten worden we ingelicht door Eberhard Rebling, die nog muziekredacteur van De Waarheid geweest is en secretaris-generaal van de vereniging Nederland-USSR. In 1952 keerde hij terug en ‘nahm seinen Wohnsitz’ in de DDR. De problemen tussen een schrijver en zijn uitgever worden toegelicht aan de hand van een uitvoerige correspondentie tussen Fritz Landshoff van Querido en Arnold Zweig, die zich in de ‘democratische’ sector van Berlijn vestigde. Briefwisselingen tussen andere schrijvers en hun uitgevers worden niet als voorbeeld genoemd, laat staan dat daaruit geput is. Zelfs de schijn enige representativiteit na te streven, is achterwege gelaten. Zo blijkt de wereld betrekkelijk eenvoudig in elkaar te zitten.