Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 38]

Het wezenlijk goede is niet schokkend
Plenzdorf werkt scenario om tot valse idylle

Legende van het geluk zonder einde door Ulrich Plenzdorf Vertaling: Henriëtte van Weerdt-Schellekens Uitgever: Meulenhoff 248 pagina's, prijs f36,50

Leon de Winter

Sinds 1963 is de Oostduitse schrijver Ulrich Plenzdorf (geb. 1934) werkzaam bij de gecentraliseerde filmproduktie in de DDR, de Defa-studio. Hij studeerde aanvankelijk filosofie, maar de film trok hem meer, zodat hij overstapte naar de filmacademie, waar hij begon met het schrijven van filmscenario's. In het februarinummer '72 van het tijdschrift Sinn und Form zorgde hij voor een literaire sensatie met de publikatie van de korte roman Die neuen Leiden des jungen W., die kort daarop ook in boekvorm verscheen (de roman had vijf jaar op publikatie liggen wachten).

De voorzichtige dooi, die toen juist was ingezet na de troonsovername van Ulbricht door Honecker, veranderde in een hittegolf door de talloze discussies die in tijdschriften en op forums losbarstten naar aanleiding van Plenzdorfs roman. Voor het eerst werd er openlijk gediscussieerd en werden tegengestelde meningen naast elkaar geplaatst. In 1974 verscheen de publikatie van het filmscenario van de film Die Legende von Paul & Paula. Beide projecten heeft hij na de eerste vormen niet in de la geworpen, maar hij heeft grondig de mogelijkheden ervan onderzocht en uitgebaat. Die neuen Leiden des jungen W. werkte hij om tot een succesvolle film en een even succesvol toneelstuk; Die Legende von Paul & Paula breidde hij twee jaar geleden uit tot een tamelijk forse roman, Legende vom Glück ohne Ende, die onlangs in Nederlande vertaling is verschenen.

Bij mijn weten is de film Die Legende von Paul & Paula nooit in Nederland te zien geweest, maar er is toch een goede indruk van te krijgen door het in 1976 bij Suhrkamp verschenen scenario, dat vierendertig stills bevat van de belangrijkste scènes. Die stills wekken de indruk dat de film even simpel en rechttoe, rechtaan is als het scenario. Het scenario vertelt de wederwaardigheden van Paul, getrouwd met een domme maar indrukwekkend mooie blondine en werkzaam bij een exportafdeling van een staatsbedrijf. Zijn vrouw zat als prijs bij een schiettent op de kermis en verleidde Paul ertoe om vele schoten op de roos af te vuren, tot hij erachter kwam dat hij haar ook gewoon kon vragen of ze met hem uitging. Aldus geschiedde (van dit soort zinswendingen wemelt het niet alleen in Plenzdorfs scenario, maar ook in zijn roman). Hij trouwt met haar, maar komt in een verstikkende sleur terecht. Zijn overbuurvrouw, Paula, verging het ongeveer zo. Op dezelfde kermis en dezelfde avond ontmoette zij een losbandige kermisexploitant, met wie ze trouwde en van wie ze scheidde nadat ze hem met een meisje betrapte op de dag dat ze met de baby in haar armen thuiskwam van het ziekenhuis, waar ze van het kind (haar tweede) was bevallen. Paul en Paula lijken voor elkaar bestemd te zijn op de avond dat zij beiden de sleur van hun woning ontvluchten en oog in oog komen te staan in een dancing. Elke ochtend hebben zij al oogcontact als zij hun huis verlaten om naar hun werk te gaan, hij naar kantoor, zij naar de supermarkt waar ze de lege flessen inneemt, maar het is nu allemaal anders. Ze begrijpen dat zij beiden op de vlucht zijn voor de bestaanswijze die ze noodgedwongen hebben omhelsd (verplichtingen, kinderen, zekerheid) en ze proberen er één nacht aan te ontkomen door in de garage van Paul de liefde met elkaar te bedrijven. Maar ze worden stapelverliefd. Ze ontmoeten elkaar nog enkele keren.

Paul echter weifelt. Hij weet niet of hij moet toegeven aan deze liefde, die zijn hele bestaan op zijn kop zet. Ofschoon Paula aandringt, lijkt Paul zijn verhouding met haar te willen verbreken. Dan echter (dat is weer één van de vele variaties op toen gebeurde: ‘plotseling geschiedde’) wordt het jongste kind van Paula overreden. Paul probeert haar te troosten, maar zij op haar beurt wijst hem nu af, hetgeen Paul ertoe aanzet om haar woning te belegeren. Nadat hij een week voor haar voordeur heeft doorgebracht, wordt hij door twee collega's opgehaald en naar kantoor gebracht, waar hij zijn ontslag krijgt (dit is onduidelijk, hij is opgelucht als hij terugkeert en lijkt van ‘iets’ verlost te zijn; dat ‘iets’ is waarschijnlijk zijn werk). Thuisgekomen ontdekt hij een naakte man in de slaapkamerkast, barst in lachen uit en haast zich naar de overkant van de straat. Van een buurvrouw leent hij een bijl en hij slaat de voordeur van Paula's huis in stukjes, treedt haar woning binnen en valt met haar op bed, beiden gelukkig tot in hun tenen. Het filmscenario eindigt met een kort gesprek tussen Paula en de professor van de kliniek over haar nieuwe zwangerschap, die zij volgens hem moet onderbreken, een derde bevalling overleeft zij namelijk niet. Volgens het scenario komt er dan een stem in die meedeelt: ‘Paula heeft de geboorte van het kind niet overleefd.’ De slotbeelden zijn dan zoals in het begin: de oude wijk waar Paul en Paula woonden gaat tegen de vlakte, huizen worden opgeblazen, stofwolken.

De legende van Paul en Paula

Bevalling

Plenzdorf heeft voldoende kennis en ervaring om dit flinterdunne verhaaltje op een charmante manier te vertellen. Het hele begin tot de ontmoeting in de dancing vertelt hij via een cross-montage met op elkaar lijkende scènes die onvermijdelijk naar elkaar groeien; al spoedig, bij de geboorte van haar tweede kind, wordt bekend dat Paula geen derde bevalling kan doorstaan; allerlei aardige details vergezellen de eenvoudige handelingen, maar Plenzdorf slaagt er niet in te verhullen hoe ijl het scenario eigenlijk wel is. Het blijft een innemende variant op een simpele love-story, die verder geen enkele pretentie heeft. Voor zover Plenzdorf verwachtingen heeft opgeroepen met Die neuen Leiden des jungen W. (en die heeft hij wel degelijk opgeroepen, Die neuen Leiden was een onverhuld kritisch en tevens meeslepend modieus werk), dan heeft hij met het scenario van Die Legende von Paul & Paula (ten overvloede: de film ervan ken ik niet) teleurgesteld. Hierin geen enkele kritische noot, niets opzienbarends, hoogstens wat charmant gespartel van verder niet serieus te nemen personages.

Typerend is de volstrekt zinloze dood van Paula, die met niets verbonden is, uit niets voortvloeit, slechts een geforceerd slot is op een luchtig verhaal. In Die neuen Leiden was de dood van de hoofdpersoon Edgar Wibeau een daad tegen de wereld die hem omringde, hij stierf bij de proef van een door hem zelf gefabriceerde verfspuit, die een revolutionaire vondst was. In tegenstelling hiermee staat de binnen het scenario onnodige dood van Paula, die ik onnodig noem omdat hij betekenisloos is. Haar dood voegt niets toe aan het verhaaltje over twee mensen die hun liefde op hun eigen manier willen beleven. Naast zoveel vrijblijvendheid is sterven op het kraambed een misplaatste ingreep, die vermoedelijk is geboren uit de angst dat het scenario anders te idyllisch zou worden. Je zou zelfs kunnen stellen dat de keuze voor een absolute idylle met een recht voor z'n raap happy end uitdagender en provocerender had gewerkt dan de huiveringwekkend valse ‘Sprecherstimme’ met de mededeling van Paula's dood, die het cliché van het gelukkige einde vervangt door het nog veel leugenachtiger cliché van een betekenisloos tragisch einde. Aan Die neuen Leiden viel al af te lezen dat Plenzdorf modieus was (en niet ten onrechte, zijn modegevoeligheid heeft in dat boek schitterende effecten opgeleverd), maar nu construeert hij bepaalde effecten uit angst een versleten cliché te moeten hanteren. Maar het clichématige scenario Die Legende von Paul & Paula vraagt om een clichématig slot; het is huichelachtig om er een mooi modieus einde aan te plakken dat suggereert dat er meer aan de hand zou zijn. De eerste helft van de roman Legende van het geluk zonder einde volgt exact het gehele handelingsverloop van het scenario Die Legende von Paul & Paula. Plenzdorf heeft de meeste scènes wat breder uitgewerkt, maar het is opvallend hoe trouw hij aan de oorspronkelijke verhaallijn is gebleven. Natuurlijk is hij tegemoet

[p. 39]

gekomen aan de specifieke eisen van een roman. De neutrale registrerende camera heeft hij in het boek vervangen door een registrerende verteller, een buurvrouw van Paula die in de ik-persoon vertelt maar die verder geen wezenlijk bestanddeel vormt van de ontwikkeling van Paul en Paula. De buurvrouw heeft alles gezien, heeft vele gesprekken met Paul en Paula gevoerd en reconstrueert achteraf wat er allemaal is voorgevellen. Zwak hierbij is dat zij volkomen buiten schot blijft, want een dergelijke constructie vraagt om een steeds grotere betrokkenheid van de verteller, die ten slotte rechtstreeks in de vertelling zou moeten stappen. Maar zij geeft alleen door, zoals een middeleeuwse verteller die een wonderlijk verhaal vertelt. En inderdaad, anders dan in het scenario gebeuren er in de roman wel wonderen.

Supermarkt

Na de dood van Paula is Paul toe aan een zenuweninzinking. Hij is inmiddels ook werkzaam in de supermarkt (hij was daar gaan werken om ook overdag in Paula's nabijheid te zijn), maar hij gaat in zijn verbeelding leven en verwaarloost zijn werk. Hij roept het beeld van Paula op, praat met haar, slaapt zelfs met haar. En opnieuw bereikt hij een toestand van gelukzaligheid die lijkt op de periode van vóór haar dood. Ze is nog steeds bij hem. Dan echter (hier hebben we hem opnieuw) ziet hij in de supermarkt een vrouw die sprekend op Paula lijkt, nee, Paula is. Enkele malen verschijnt ze in levende lijve, dan spreekt hij haar aan. Ze heet Laura, lijkt als twee druppels water op Paula maar is wat afstandelijker, koeler.

Hij slaagt erin haar te verleiden bij hem en de kinderen te komen, die ook in haar, evenals het personeel van de supermarkt, Paula herkennen. Laura blijft bij hun wonen, maar ze eist van Paul dat hij zijn vroegere werk weer opvat en een geregelder leven gaat leiden. Hij stemt toe. Op een feestje op kantoor vertelt iemand hem echter dat de affaire met Laura door het bedrijf is opgezet om hem ertoe te bewegen zich weer aan te passen en terug te keren naar zijn oude levensstijl. Hierdoor in verwarring gebracht vlucht hij naar zijn garage, waar al jaren een oude defecte auto staat die hij aan de praat wil krijgen. 's Nachts kruipt hij eronder, de auto kantelt en Paul raakt gedeeltelijk verlamd. Gelukkig (weer één) wordt hij gevonden en naar het ziekenhuis vervoerd. Het slot van de roman vertelt over het langzame herstel van Paul. De verlamming is ongeneeslijk, maar hij legt er zich niet bij neer en slaagt erin de macht over zijn spieren tot zijn knieën terug te winnen. Hij beweegt zich voort in een roadmaster, zo'n driewielig invalidenwagentje dat met de hand, via handtrappers, wordt voortbewogen, en rijdt ermee door heel Berlijn. Het einde suggereert dat hij ten slotte weer kan lopen. Zijn wilskracht en verlagen hebben hem uit de verlamming gehaald, en hij is vertrokken. ‘Er is nog lang naar Paul gezocht. Maar nergens is er een Paul gezien met krukken of op knieën.’

De vertelster van de gebeurtenissen geeft niet alleen haar eigen versie van het gebeuren, maar ze kent ook de geruchten die in Berlijn de ronde doen over de geschiedenis van Paul, Paula en Laura. Doordat allerlei versies rondgaan, zijn er bizarre vervormingen en uitvergrotingen in omloop, die de verschillende gebeurtenissen de magie van een legende schenken. Paul, Paula en Laura worden exemplarisch; zij zijn als de buurvrouw, maar toch zijn ze anders; ze hebben direct toegang tot zo iets als de verborgen levensbron, waarvan zij die heilig zijn mogen drinken.

Toch reikt de roman verder dan het scenario. Voor het eerst ontstaat er een dramatisch contrast als Paul weigert zich neer te leggen bij Paula's dood. Hij stelt zich voor dat ze nog steeds leeft en bij hem is, en hij trekt zich volledig terug uit de buitenwereld. Hij wordt een zonderling die in zich zelf praat, op onverwachte momenten glimlacht en zijn uiterlijk verwaarloost. Pas dan is hij herkenbaar en is hij een personage geworden met conflicten die ik kon navoelen; niet in zijn gelukzaligheid, die ongrijpbaar en vaag is, maar in zijn wanhoop liggen de aangrijpingspunten.

Wezenlijk goed

Plenzdorf lijkt de liefde van Paul en Paula en de wisseltruc met Laura te willen hanteren als een radicale afwijzing van het in de DDR-staat tot dogma verheven realiteitsprincipe. Er wordt volop de liefde bedreven, er wordt vrijelijk toegegeven aan stemmingen en buien, vaste werktijden worden slechts als richtlijnen beschouwd, er wordt bourgondisch gevreten. Maar nergens wordt het schokkend omdat Paula, Paul en Laura wezenlijk goed zijn. Als ze iets weigeren te doen, komt dat voort uit een door edele emoties gevoede geestelijke verlamming, niet uit lamlendigheid of desinteresse. Het is zelfs zo dat als Paul en Paula samen in de supermarkt werken, zij de winkel omtoveren tot een perfecte sprookjeszaak, waar iedereen tevreden is en alles verkrijgbaar, en de werknemers zingend en dansend de schappen vullen en de kassa's aanslaan.

Betekent dit dat Plenzdorf de levenshouding van Paul en Paula als de redding ziet voor de DDR-economie, en dat levensvreugde overvloed brengt? Trouwens, het is de vraag of de kunstmatigheid van het ‘reëel bestaande socialisme’ als rationeel geschilderd kan worden. Pauls vroegere levenswijze (vaste werktijden, grijs pak, protocol, hiërarchie) is in feite op dezelfde ondergrond gebouwd als zijn nieuwe, namelijk op niets meer dan menselijke denkbeelden, die per definitie niets universeels bezitten. Paul en Paula rebelleren, maar omdat zij niets kwaads in hun zin hebben is hun rebellie hoogstens charmant te noemen.

Na Paula's dood wordt de roman steeds meer een roman over Paul, en dus een roman over de weigering toe te geven aan het lijden en een pleidooi voor het verlangen. Overtuigend beschrijft Plenzdorf Pauls wederopstanding, die moeizaam, met veel vallen en opstaan, wordt bereikt. Maar vreemd genoeg laat Pauls ontwikkeling, ook zijn moedige pogingen uit het invalidenwagentje te komen, een trieste indruk achter. Tijdens het lezen gunde ik hem zijn idylle, die hij nooit zou verwezenlijken. De fase van Pauls waanzin biedt identificatie met hem, en daarna blijft Paul, hoeveel moeite hij ook doet, iemand die weigert de dood te accepteren. Deze levensinstelling maakt hem zo nu en dan ontroerend en is de redding van deze onevenwichtige roman, die ondanks de titel meer een boek over ondragelijk verlies en verdriet is dan een boek over grenzeloos geluk.