Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 34]

De superieure zwakheden van Henri Beyle
Een mooie bloemlezing uit de brieven van Stendhal

Brieven door Stendhal Samenstelling, vertaling en nawoord: Joyce & Co Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein, 394 p., f42,50

Ed Jongma

‘De dag doorgebracht met het kopiëren van enige brieven van Stendhal, voor de bloemlezing. Goede uren. Daaromtrent ben ik niet veranderd. Wat een toon, wat een stijl, wat een spontaneïteit in deze brieven, wat een esprit, en wat een nuance.’ Aldus Léautaud in zijn dagboek van het jaar 1906. Aan loftuitingen ontbrak het hem zelden, waar het Stendhal betrof.

In deze vroege jaren van de twintigste eeuw was er het een en ander te doen over de brieven van Stendhal. Romain Colomb, neef en executeur testamentair van de schrijver had in 1854 twee delen brieven het licht doen zien, maar daarmee was hij nogal eigenzinnig omgesprongen. Het betrof namelijk niet enkel een keuze van slechts 272 brieven, maar bovendien waren deze nog besnoeid, samengevoegd of juist uit elkaar gehaald, en ook op het punt van de persoonsnamen gemaltraiteerd. Dit alles waarschijnlijk met goede bedoelingen voor de leesbaarheid en de discretie, maar voor de ware bewonderaar van Stendhal toch een zaak die ernstig misnoegen verdiende.

Omstreeks 1905 begint daarom de uitzonderlijke Stendhal-fanaat Paupe een hernieuwde uitgave te overwegen, als hij tenminste een uitgever zou kunnen vinden. Léautaud steunt hem enthousiast en vermeldt in zijn dagboek dat Paupe over wel 560 brieven beschikt, met uitzicht op nog eens 200. Als hij eens, samen met Rémy de Gourmont, een bezoek brengt aan Paupe, en diens prachtige Stendhal-collectie bewondert, moet hij op een desbetreffende vraag beschroomd antwoorden dat hij zelf, om financiële redenen bijna niets bezit van de Meester. ‘Ach wat, geld,’ antwoordt Paupe dan, ‘brood, Stendhal, en daarna pas vlees, zeg ik altijd maar.’

De door Paupe en Chéramy verzamelde brieven van Stendhal, 703 in getal, werden door Bosse in 1908 in drie delen uitgegeven, maar ook daarna is men niet stil blijven zitten. De meest complete editie die momenteel te krijgen is, is die welke, bezorgd door Del Litto, is ondergebracht in drie dikke delen van de Pléiade-reeks. Zij omvat 1814 brieven, met in de appendix van het derde deel nog eens 38, die te laat ontdekt werden om nog chronologisch te kunnen worden ingevoegd. Uit deze collectie hebben Joyce & Co een keuze gemaakt van 178 brieven.

1. Stendhal, tekening van Boilly

In hun nawoord schrijven zij dat zij, indachtig de rel die ontstaan is na de Colomb-uitgave, gekozen hebben voor een integrale opname van de uitgezochte brieven. Verstandig natuurlijk, maar het heeft wel als gevolg dat er passages voorkomen die door het ontbreken van voldoende informatie voor de lezer niet te volgen zijn. Voor een ‘wetenschappelijke’ uitgave als die van de Pléiade moet men dit wel op de koop toe nemen, maar ik vraag me af of dit ook opgaat voor een bloemlezing. Daar geldt per definitie niet de eis van volledigheid, maar gaat het eerder om een kennismaking. Weglatingen kan men daarbij heel wel argumenteren, terwijl ze op de betreffende plaatsen ook aangegeven kunnen worden. Naast dit algemene punt, dat geen kritiek inhoudt, maar een verschil van inzicht, vind ik het jammer dat de samenstellers geen gebruik hebben gemaakt van de biografische aantekeningen die in de Pléiade-uitgave voorkomen. Het zou de overzichtelijkheid van de gebeurtenissen in de brieven ten goede zijn gekomen, ook al omdat het leven van Stendhal nogal onderhevig was aan frequente wisselingen van geografie en een daarmee samenhangende wisseling van personages. Zij hebben dit laatste weliswaar trachten te ondervangen door een informatief nawoord - het verdient aanbeveling om dit te lezen, alvorens aan de brieven zelf te beginnen -, maar toch.

Beylisme

De keuze die Joyce & Co gemaakt hebben lijkt mij een uitstekende. De verschillende categorieën waarin de brieven zijn onder te verdelen - brieven aan zijn zusje Pauline, liefdesbrieven, reisbrieven, ambtelijke brieven en brieven over literatuur en ideeën, meestal aan vrienden -, krijgen het volle pond, in de zin dat een duidelijk beeld ontstaat van de totaal andere toon die Stendhal bezigt in de verschillende correspondenties. Dit is onvermijdelijk, omdat natuurlijk rekening gehouden moet worden met de persoon die de brief ontvangt, maar het heeft toch ook te maken met wat Stendhal zelf Beylisme noemt en waaronder verstaan moet worden een verering voor de energie die gestoken wordt in een poging tot persoonlijk geluk te komen. Een andere term die Stendhal in dit verband gebruikt is ‘egotisme’. Kwaadwillenden zijn misschien geneigd om hier een laag opportunisme in te zien, maar Stendhal heeft het liever over het ‘beschrijven van alle zwakheden van het beestje’. Gaëtan Picon heeft eens getracht het begrip te verduidelijken door een verband te leggen tussen zich zelf verwerkelijken en zich zelf kennen. Stendhal wil zich niet kennen zonder meer, maar wil zich zelf kennen zoals hij wil dat hij is, teneinde zich zelf te kunnen accepteren. Het lijkt een haast existentialistisch standpunt.

2. Stendhals zuster Pauline

3. Stendhals vader Chérubin Beyle

De brieven die het duidelijkste beeld geven van het Beylisme ‘in de praktijk’ zijn die aan zijn zusje Pauline. Het zijn meesterwerkjes van cynische raadgeverij. Het advies inzake de keuze van een echtgenoot luidt: ‘Ik geloof dus dat het geluk gezocht

[p. 35]

moet worden bij een goedhartige echtgenoot die je de baas bent. Je krijgt voor hem dezelfde sympathie die je met een eerlijk hart altijd voelt voor mensen die je goed behandelen. Deze echgenoot die je de baas bent, zal je moeder maken van kinderen waar je dol op bent; op die manier bestaat je leven niet uit de fysiek onmogelijke romangevoelens (door de aard van de zenuwen, die niet langdurig op hetzelfde niveau gespannen kunnen zijn, en omdat een indruk bij iedere herhaling meer gerieflijk en minder hevig wordt), maar uit een redelijke tevredenheid.’ Niet onrealistisch, maar toch wel atypisch voor het tijdperk van de romantiek, waarin dit geschreven werd. Als zij eenmaal getrouwd is, wordt de echtgenoot volgens dezelfde beginselen tegemoet getreden. Beyle waarschuwt hem voor bepaalde humeurigheidjes van Pauline, maar ach, die zijn gemakkelijk te corrigeren door haar een ‘grote mate van vrijheid’ te schenken.

4. Matilde Dembowski (vermoedelijk)

Als Beyle over zijn vader schrijft, blijft er van het Beylisme weinig meer over. Zijn haat is zo groot, dat elke redelijke overweging erdoor wordt overwoekerd. De uitlating ‘Alles wat de meest diepe, de meest onverbiddelijke en de optimaal berekende haat tegen een zoon kan aanrichten, heb ik van mijn vader ondervonden. Dit wordt allemaal bekleed met de mooiste hypocrisie;’ moet als een flagrant staaltje van projectie worden gezien, de hypocrisie incluis. Een brief van Beyle aan zijn vader glibbert tenminste aan alle kanten van de huichelachtigheid. Rémy de Gourmont heeft hier eens in een prachtig essay, Henri Beyle dans sa familie, de mogelijke psychologische achtergronden van trachten bloot te leggen met behulp van een analyse van Vie de Henry Brulard, Stendhals autobiografische geschrift over zijn vroege jeugd. De jaloezie die de jonge Henry aanvankelijk tegenover zijn vader koesterde sloeg na de vroege dood van zijn moeder om in haat, ook al door het onhandige gedrag van de vader ten opzichte van zijn kinderen. Chérubin, de vader, heeft waarschijnlijk zielsveel van zijn vrouw gehouden, en was na haar dood ontroostbaar. De enige overgebleven band met haar, de kinderen, trachtte hij op jaloerse wijze in stand te houden door hen letterlijk af te zonderen van de buitenwereld, met alle averechtse gevolgen van dien. Henri tenminste heeft nooit anders dan op de meest schampere wijze over zijn vader kunnen schrijven.

5. De hand van Matilde Dembowski

Helderheid

Naast de brieven aan zijn zusje vormen ook de liefdesbrieven van Stendhal een belangrijk onderdeel van de correspondentie. Stendhal is veelvuldig hartstochtelijk verliefd geweest, zij het niet altijd met succes. Vooral een ongelukkige liefde voor de Italiaanse Matilde Dembowski is aanleiding geweest voor een stroom brieven waarin gepoogd werd het koude hart van de aangebedene te vermurwen. Welsprekend was hij namelijk alleen op papier. In gezelschap van een geliefde vrouw kenmerkte zijn gedrag zich voornamelijk door een verlegen gestuntel. Dit, gevoegd bij zijn weinig Adonisachtige uiterlijk, bood over het algemeen geen uitzicht op vlotte veroveringen. Hij is zijn leven lang vrijgezel gebleven, hoewel er op een bepaald moment in de correspondentie op niet opgehelderde wijze plotseling een ‘schoonvader’ ten tonele verschijnt. Dat dit, als hij lange jaren achtereen als consul in het troosteloze voorstadje van Rome, Civita-Vecchia, vertoeft, vaak tot gevoelens van diepe eenzaamheid leidt, wekt geen verbazing: ‘...ik sterf van verveling. (...) Ik raak elke dag meer afgestompt; ik vind hier niemand om een partijtje spiritueel mee te raketten, zoals ik een geestrijke conversatie noem. Ik ben al zo ver afgeleden dat ik krankzinnig word zodra ik leesbare letters probeer te vormen.’ Niettemin, leesbare letters schrijven was iets dat hem altijd goed lukte. Het is nog steeds een wonder hoe volstrekt modern zijn stijl gebleven is. Léautaud vond dat al omstreeks 1900, en het geldt ook nu nog. Of hij nu schrijft over de veldtocht van Napoleon naar Rusland die hij meemaakte, of over de corruptie van de gezagsdragers in Rome, het lijkt steeds of we met het proza van een tijdgenoot te maken hebben. En dat maakt van Stendhal een raadselachtig fenomeen, ook als men weet dat hij zich bewust toelegde op een proza ‘voor de toekomst’. Hij schrijft ergens: ‘Ik ken maar één regel, helder zijn. Als ik niet helder ben stort mijn hele wereld in.’ Hoeveel schrijvers proberen dit, en hoe weinigen gelukt het.

De nuchtere helderheid van zijn proza is er waarschijnlijk de oorzaak van geweest dat hij in zijn tijd, toen de romantiek volop woedde, weinig weerklank vond. Victor Hugo, de paus van de romantici, meende zelfs dat hij totaal geen stijl bezat. Aan de andere kant kon Stendhal zelf wel degelijk waardering opbrengen voor werk uit deze periode. Uit de brieven blijkt duidelijk zijn bewondering voor sommige romans van Walter Scott, en Lord Byron beschouwde hij zelfs als een genie. De enige grote erkenning vond Stendhal bij Balzac, die, hiertoe aangezet door de ijverige en toegewijde Romain Colomb, een zeer lovende bespreking wijdde aan La Chartreuse de Parme. Hoe verrukt Stendhal hierover was, blijkt uit het antwoord in drie versies dat hij schreef aan de grote romancier. Hij wist er kennelijk niet goed raad mee: ‘Dit verbazingwekkende artikel, zoals nog nooit een schrijver van een collega mocht ontvangen, heb ik - dat durf ik nu wel te bekennen - schaterlachend gelezen. Elke keer als ik een sterke lofprijzing tegenkwam (en die kwam ik op elke regel tegen) zag ik het gezicht dat mijn vrienden zouden trekken als ze dat lazen.’

Lezen in de correspondentie van Stendhal is - letterlijk - een eindeloos genoegen, en men kan het dan ook moeiteloos eens zijn met Léautauds woorden uit het begin. Erg plezierig is het te weten dat nu ook een Nederlands lezerspubliek kennis kan maken met deze brieven dank zij de representatieve bloemlezing van Joyce & Co.