Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 28]

Tromps ideologiekritiek
De strijd om de vrijgestelden en de frustratie-agressie hypothese

Het falen der nieuwlichters door Bart Tromp Uitgever: De Arbeiderspers, Synopsis, 295 p., f36,50

Percy B. Lehning

De algemene noemer van de in deze bundel verzamelde opstellen en interviews (die zonder uitzondering allemaal in een andere vorm eerder gepubliceerd zijn, maar ‘voor deze gelegenheid geheel herzien en in een aantal gevallen aanzienlijk gewijzigd of aangevuld zijn’) is - in de woorden van Bart Tromp - de manier waarop mensen de wereld proberen te veranderen op basis van theorieën en ideeën die voor dat doel vaak te kort schieten, maar daardoor ook weer onverwachte en onbedoelde effecten hebben.

Dit thema komt in de meeste opstellen alleen maar aan de orde in de context van de onderwerpen die behandeld worden. (Een belangrijk verschil met de eerste bundel van Tromp, De samenleving als oplichterij uit 1977.) In de gebundelde versie ontbreken bovendien de oorspronkelijke voetnoten en zijn aanvullingen in de literatuurverwijzing tot een minimum beperkt.

In één opstel, Marginalia bij een ‘revolutie’, wordt de hierboven geformuleerde algemene noemer van de bundel meer expliciet behandeld. Hier wordt een analyse gegeven van het falen der nieuwlichterij in de jaren zestig en zeventig in Nederland. Kernvraag is, in dit specifieke geval maar evenzeer in het algemeen: waaraan is het falen van nieuwlichters te wijten? Welke theoretische of historische verklaringen kunnen daarvoor gegeven worden?

Het in de titel van het boek vervatte thema zou op zich zelf genoeg zijn voor een bundeling van opstellen, maar Tromp heeft in dit boek ook andere essays opgenomen die een soms ver verwijderd verband hebben met het eigenlijke onderwerp. Het zijn in de meeste gevallen uitgewerkte boekbesprekingen: Marx contra Engels, de dochter(s) van Marx, Max Weber, de Von Richthofen Sisters, Eckart Kehr, en algemenere beschouwingen over China na de dood van Mao, de Galtungs in de rol van valse profeten, en interviews met Alan Tourraine, Christopher Lasch en Immanuel Wallerstein.

In Marx contra Engels gaat Tromp in op de vraag of er een breuklijn ligt tussen een aantal centrale ideeën van Marx en de interpretaties die daaraan door Engels gegeven zijn. Met name gaat het hier om het filosofische probleem van de fundamentele tegenstelling tussen de opvattingen van beiden over de aard van de werkelijkheid en de manier waarop deze kenbaar is. Het dialectisch en historisch materialisme, zoals dat door Engels uiteindelijk is verwoord (en voor ‘marxisme’ is uitgegeven), blijkt bij nadere beschouwing een metafysische en anti-wetenschappelijke dogmatiek, vermomd als wetenschap. Maar juist aan die vermomming ontleent het zijn prestige. In een filosofie waarin theorie en praktijk onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, is dan uiteraard de volgende vraag: welke consequentie heeft deze theorie voor het analyseren van de politieke werkelijkheid? Dat heeft tot gevolg dat een juiste, ondogmatische analyse van die praktijk onmogelijk wordt gemaakt. Binnen communistische regimes, betoogt Tromp, heeft dit ‘engelsisme’ enerzijds de functie vervuld van rem op zelfstandig denken en anderzijds die van rechtvaardiging van terreur en onderdrukking onder het mom van wetenschap en vooruitgang. Met andere woorden: in deze interpretatie is niet Marx, maar Engels de constructeur van een filosofisch systeem dat zich liet gebruiken voor de rechtvaardiging van de Goelag Archipel. Tromp haast zich daaraan toe te voegen dat ‘de goedmoedige Engels die verschrikkelijke ontwikkeling nooit heeft kunnen voorzien en hij draagt er ook geen enkele verantwoording voor’. Akkoord, het gaat niet om Engels' ‘schuld’, maar deze problematiek ligt toch wel wat ingewikkelder. De vraag is immers in hoeverre het filosofische denksysteem zelf al niet totalitair is. Voor het hanteren van zo'n denksysteem is Engels natuurlijk wél verantwoordelijk. En het gebruik dat van de geschriften gemaakt wordt, kan niet als een onbetekenend toeval worden afgedaan.

Weber

Sociaal-democraten hebben de beklemmende werking van dit ‘engelsisme’ ingezien en het dan ook aan de kant gezet. Maar, aldus Tromp, tegelijkertijd is daarmee de werkelijke betekenis van Marx verborgen. Erger nog: de theorie van het socialisme als noodzakelijk onderdeel van de politieke praktijk is uit het gezichtsveld verdwenen. Men kan het eens zijn met deze constatering van Tromp, maar wie dan een uiteenzetting verwacht over wat dan die werkelijke betekenis van Marx is, of wat de theorie van het socialisme inhoudt, komt bedrogen uit. In dit opstel, noch in de andere opstellen wordt daar nader op ingegaan!

Bart Tromp

In de opstellen over Max Weber (‘misschien wel de belangrijkste politieke denker van onze tijd’) en Eckart Kehr komen, duidelijker dan in enig ander, Tromps eigen opvattingen naar voren, zij het - ook hier weer! - impliciet. Dit geldt met name waar Tromp het heeft over wat hij bij Weber omschrijft als het gevoel van verantwoordelijkheid tegenover de waarheid. Voor Weber is dit het alternatief voor politieke of culturele irrationaliteit, nostalgie of romantiek. Tromp onderschrijft het pleidooi van Weber voor de waardevrijheid van de wetenschap, het uit elkaar houden van de sferen van zijn en behoren. Politieke en ethische waarden dienen zich volgens Tromp te wijzigen op basis van reflectie en empirische kennis die de sociale wetenschappen kunnen leveren. En zo is het ook. Dat maakt ook duidelijk waarom iedere dogmatische theorie creatief denken over de politieke praktijk onmogelijk maakt. De actuele betekenis van Weber en Kehr ligt in het feit dat beiden in hun werk laten zien dat engagement en methodische waardevrijheid weliswaar geheel te scheiden zaken zijn, maar dat deze zeer wel gecombineerd kunnen worden. Sterker nog: gecombineerd behoren te worden.

Misschien is China twee jaar na de dood van Mao, verslag van een bezoek aan China, hier wel een voorbeeld van. Het bezoek diende niet om antwoord te krijgen op de vraag waarom de koers na Mao zo fundamenteel gewijzigd is. Daar komt men niet achter door naar de Volksrepubliek te reizen: ‘dat is de minst geschikte plaats om informatie over het politieke stelsel te weten te komen.’ Het is een uitermate informatief verslag met als conclusie dat er in China daadwerkelijk sprake is van een restauratie. Niet van één stap terug, nadat twee stappen voorwaarts zijn gezet, maar van een Grote Sprong Achterwaarts, terug naar de weg die tussen 1962 en 1966 werd ingeslagen. Met andere woorden, de periode van vóór de Culturele Revolutie die - zoals de Chinezen sinds kort officieel te horen hebben gekregen - door Mao in 1966 ontketend was op basis van theoretisch ‘totaal onjuiste’ uitgangspunten.

Juist omdat het moderne China een ingewikkeld en voortdurend bewegend geheel is, behoort het niet gereduceerd te worden tot een projectiescherm van politieke ideeën van reizigers en onderzoekers. Ontbreekt deze distantie, dan is men niet in staat om te constateren dat - ook hier weer - doctrine en uitkomst schril contrasteren, dat beeld en werkelijkheid niet overeenstemmen. Wordt het beeld wel op zijn juistheid getoetst, dan vereist de weigering om voor de rede te capituleren dat - bij een discrepantie tussen beide - de conclusie getrokken wordt dat er iets met de theorie mis is. Dit alles mag vanzelfsprekend klinken, valse profeten die óf de discrepantie tussen theorie en werkelijkheid niet (willen) zien, óf voor wie de aanpassing van de theorie taboe is, zijn er nog steeds. Tromp laat op genadeloze wijze zien dat zich bij de valse profeten ook de polemoloog en ‘kritisch intellectueel’ Johan Galtung gevoegd heeft, aan de hand van het met zijn vrouw geschreven reisverslag Von China lernen.

Van de drie interviews is dat met Alain Tourraine wel erg gedateerd; het is van vóór diens spraakmakende boek L'Après socialisme uit 1980, zodat zijn opmerkingen over het Franse socialisme nu wat in de lucht komen te hangen. Tromp had dit boek op zijn minst in een nabeschouwing kunnen betrekken. Het gesprek met Christhopher Lasch toont eens te meer aan dat Lasch een zeer overschat denker is. Wallerstein komt aan het woord over zijn theorie van het wereldsysteem. De importantie

[p. 29]

van Wallerstein ligt in het feit dat hij sociologen en politicologen gewezen heeft op het belang van de historische dimensie bij het analyseren van staatsvormingsprocessen en de ontwikkeling van het kapitalisme. Zijn theorie van het wereldsysteem geeft een gedetailleerde analyse van het proces van de ontwikkeling en verspreiding van het kapitalisme over de aardbol, met behulp van een verklaringsmodel - ‘paradigma’ - dat, beter dan voorgaande modellen de werkelijkheid kan analyseren. Voor dit interview geldt ook dat het enigszins gedateerd is. Er is inmiddels door vakhistorici fundamentele kritiek geleverd op Wallersteins interpretatie van de zestiende en zeventiende eeuw en door sociologen en politicologen op zijn theoretische concepten (onder andere door T. Skocpol en P. Worsley). Van een bundel opstellen waarvan beweerd wordt dat zij ‘aanzienlijk zijn aangevuld’ had men een naschrift mogen verwachten waarin op deze ontwikkeling wordt ingegaan.

Frustratie-agressie

Het falen van vernieuwing in Nederland in de jaren zestig en zeventig is het centrale thema van Marginalia bij een ‘revolutie’, waarvan de conclusie in de titel van de bundel tot uiting komt. In de eerste plaats gaat Tromp in op de beeldvorming en de daarin besloten interpretatie van de werkelijkheid. Niet verwonderlijk, omdat het Tromp voortdurend gaat om een toetsing tussen beeld en werkelijkheid. Deze toetsing is van belang omdat mensen zich door de beeldvorming laten leiden of omdat met behulp van beeldvorming macht wordt uitgeofend.

Twee elementen zijn in Tromps interpretatie van belang: de explosieve ontwikkeling van televisie als communicatiemedium en iets wat Tromp omschrijft als ‘een vulgair-sociologisch wereldbeeld’. Elke gebeurtenis wordt in het kader van dit vulgair-sociologische beeld opgevat als een symptoom van dieperliggende sociale structuren, processen of fenomenen (het zogenaamde ijsbergsyndroom). Ten onrechte, volgens Tromp, want deze visie maakt in het geheel geen onderdeel uit van de empirische kennis en de theoretische inzichten die het bestaan van dergelijke dieperliggende fenomenen zou kunnen aantonen. Tromp is van mening dat het bij de acties van protesten vernieuwingsgroepen niet ging om acties gericht op machtsvorming, maar dat de acties vooral een symbolisch karakter hadden. Dat het meer ging om stijl dan om inhoud. Bovendien is Tromp van mening dat de pretentie dat actiegroepen dichter bij ‘de bevolking’ stonden en er representatiever voor waren dan politieke partijen of traditionele belangenbehartigingsorganisaties niet juist is. Daarmee is het neo-populisme onhoudbaar geworden.

Als dat zo is, bedacht Tromp na de publikatie van de eerdere versie van dit opstel, dan kunnen we een bekende hypothese uit de sociale wetenschappen verwerpen: de frustratie-agressie hypothese. ‘De standaardopvatting stelt dat mensen tot acties overgaan, omdat ze in ernstige mate gefrustreerd zijn in het nastreven van hun doeleinden.’ Omdat in de actiegroepen van de jaren zestig de minst bedeelden in de samenleving niet vertegenwoordigd waren, moet de frustratie-agressie hypothese aldus Tromp, ‘als verklaring van het optreden van actiegroepen en nieuwe sociale bewegingen verworpen worden’. Nog los van de vraag of de frustratie-agressie hypothese de ‘standaardverklaring’ is, (ook hier concurreren verschillende verklaringsmodellen om voorrang) is de constatering dat deze hypothese voor de verklaring van het optreden van de nieuwe vrijgestelden niet opgaat en in de rommelkast van afgedankte paradigma's thuis hoort, niet erg overtuigend. Tromps eigen alternatieve verklaring, dat aan acties en aan vrijwillige politieke participatie in het algemeen vooral meegedaan wordt door diegenen die daar de mogelijkheid (tijd, competentie) voor hebben, ziet er veeleer uit als een constatering dan als een verklaring. Het echte denkwerk moet dan nog beginnen.

Aan de boekversie is ook een verklaring toegevoegd voor ‘het genoemde immobilisme in de Nederlandse samenleving’. Dit immobilisme is geen gevolg van restauratie - de gangbare opvatting - maar ‘juist een schijnbaar onafwendbaar resultaat van emancipatie en democratisering’. Ook hier moet de algemene noemer van de bundel ingevoegd worden, dus lezen we: ‘Ergens tussen de intenties van de vernieuwers en dit onbedoelde resultaat van hun streven moet iets zijn misgegaan. Maar wat?’ Ook hier wordt weer gepretendeerd dat een verklaring wordt gegeven, terwijl Tromp blijft steken in een constatering. Misschien moeten we de werkelijke verklaring op een andere plaats in dit opstel zoeken, en wel in de kanttekeningen die gaan over het Janushoofd van de ideologische vernieuwing in Nederland. Het zijn de ‘nieuwe’ ideeën van de jaren zestig die - gedeeltelijk, aldus Tromp - verantwoordelijk zijn voor het falen van die vernieuwing. Een essentieel kenmerk van het nieuwe denken is het anti-intellectualistische karakter ervan; verzet en afkeer van wetenschap en rationeel denken, verzet, niet alleen tegen historische politieke tradities van links en rechts, maar meer nog, verzet om zelfs van die traditie kennis te nemen. Daar komt nog bij dat in dit denken de notie van een politieke gemeenschap, een gemenebest ontbreekt, wat de ontwikkeling van het nastreven van benepen eigenbelang onder het mom van emancipatie en democratie heeft versterkt. De vraag wat er mis is gegaan tussen intenties en bereikte effecten wordt dus vooral uit een intellectueel tekort verklaard: het nieuwe denken is niet voor zijn taak berekend.

Een probleem met deze verklaring van opkomst en ondergang van de vernieuwingsbeweging is, dat deze geheel in ‘idealistische’ termen plaats lijkt te vinden. Dat wordt mede in de hand gewerkt door het ‘ijsbergsyndroom’ volledig van tafel te vegen. Met andere woorden: dieper liggende sociale structuren, processen en fenomenen spelen geen rol in Tromps verklaringsmodel. Dat is wel weer-verklaarbaar, omdat Tromp alle acties tot symbolische acties gereduceerd heeft. Nee, overtuigend is Tromp hier met zijn ‘alternatieve verklaringen’ van veranderingsprocessen allerminst.

Voor wie deze opstellen en interviews al van eerdere publikatie kende, bevat deze bundel weinig verrassingen. Behoudens de inleiding van enkele pagina's staat er geen enkele nieuw geschreven bijdrage in en ook de aangekondigde ‘aanzienlijke wijzigingen of aanvulling’ blijven beperkt. Wat de inhoudelijke kant betreft: de door Tromp gesignaleerde discrepantie tussen intenties en (onbedoelde) effecten blijft al te vaak steken in de loutere constatering, in plaats dat er een verklaring voor wordt gegeven. In essentie houdt Tromp zich bezig met ideologiekritiek, niets minder, maar zeker niet meer. Centraal staat daarin het aan de kaak stellen van het verraad der klerken: de rede mag niet capituleren voor dogma's. Een programma dat gehoord mag worden, maar dat in deze bundel slechts de vorm heeft van aanzetten.