Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 24]

Boek in een fles gevonden
Charles Jacksons klassieke roman over alcoholisme vertaald

Het verloren weekend door Charles Jackson Vertaling Clara Eggink Uitgever: Loeb, 288 p., f34,50

Ton Anbeek en Dawn Foor

Alcoholisme is een ziekte van schrijvers en daarom bestaat er nogal wat proza over alcoholici. Malcolm Lowry, Reve, Carmiggelt, het zijn de minsten niet die zich aan het onderwerp gewaagd hebben. Een klassiek werk op dit gebied is The Lost Weekend van Charles Jackson, geschreven in 1942-1943. De eerste uitgever die het onder ogen kreeg, merkte afkeurend op: ‘Hoe kan iemand geïnteresseerd zijn in de problemen van een stuk alcoholisch wrakhout terwijl duizenden jongemannen sneuvelen in een wereldoorlog?’

Toch verscheen de roman nog in 1944, en er werd later een knappe film van gemaakt (met Ray Milland in een zeer overtuigende hoofdrol). Op dit moment is het niet makkelijk een Amerikaanse editie van dit deprimerende boek in handen te krijgen - niet onbegrijpelijk als men beseft dat deze realistische analyse van zelfdestructie-door-drank weinig lijkt aan te sluiten bij het Amerikaanse proza van dit moment. Wie Jacksons meesterwerk wil leren kennen, is dus wel aangewezen op deze Nederlandse vertaling van Clara Eggink.

Het verhaal is simpel in al zijn onontkoombaarheid. Het begint op de vrijdag dat Don Birnam zijn broer ervan overtuigt dat hij het weekend rustig alleen door kan brengen. Birnam begint die dagen sober genoeg; hij leest een Duitse roman (in de Amerikaanse editie is dat merkwaardigerwijs: Dubliners van James Joyce) en mijmert over schrijvers en componisten van klassieke muziek. Het gaat geleidelijk aan mis als hij zich zelf begint te vergelijken met geniale dichters als Poe, Keats en Byron, ‘al de begaafde en roekeloze mannen, die in tragische schittering vroeg en onherroepelijk opgebrand waren.’ Dan volgt een reeks van snel wisselende stemmingen (euforie, superioriteitsgevoelens, zelfhaat, wanhoop) die hem in paniek naar de fles doen grijpen; en daarmee raakt hij verzonken in een weekend van waanzin en zelfdestructie. De ene fles na de andere brengt hem verder op weg naar het delirium, hij hijst zich zelf van café naar slijterij en terug, een zwerftocht met maar één doel: drank. Als zijn geld op is, leent of steelt hij van bekenden of vreemden. Op zaterdagmorgen wordt hij wakker in een ziekenhuis, op de afdeling voor alcoholici uiteraard. Onder protest van de behandelende dokter verlaat hij het gebouw: er bestaat geen medisch middel om hem te redden. De volgende dag neemt zijn vriendin Helen hem onder haar hoede. Op dat moment is hij in het midden van zijn delirium, heeft alle macht over zijn lichaam verloren en kan geen coherente zin meer uitbrengen. Zij verzorgt hem, stopt hem in bad, laat hem slapen. Op maandagochtend, als ze naar haar werk is, staat hij moeizaam op en sleept zich zelf naar een pandjesbaas waar hij vijf dollar krijgt voor het bontjasje dat hij van zijn reddende engel heeft gestolen. Het boek eindigt als hij erin geslaagd is de zes flessen die hij gekocht heeft te verbergen vóór zijn broer thuiskomt.

Verklaringen

Waarom drinkt Birnam, of liever: waarom drinkt hij zich kapot? In het boek worden verschillende verklaringen gegeven. In de eerste plaats is zijn vader weggelopen toen hij tien was; zijn moeder heeft te hoge verwachtingen van hem gehad, en dat is door alle lof van leraren en leraressen nog versterkt. Die overspannen

[p. 25]

verwachtingen kan hij niet waarmaken. Zijn studie wordt vroegtijdig afgebroken als zijn dispuut hem van homoseksuele neigingen verdenkt en hij uit het corps wordt getrapt. Hij veronderstelt ‘dat hij een van de vele miljoenen van zijn generatie was, die zo omstreeks hun dertigste jaar tot de verontrustende ontdekking gekomen waren dat het leven niet uitpakt op de manier die je er altijd van verwacht had en waarom deze ontdekking juist hem zo getroffen had en niet hen - of althans niet al te veel van hen - was iets dat hij niet doorgronden kon.’ Zijn enige ‘troost’ is dat hij één van dat leger zo veelbelovende kinderen is die het nooit gehaald hebben.

Wat ook precies de verklaring van zijn drankzucht moge zijn, het feit van de zelfvernietiging blijft. Weinig hulp krijgt hij van de ‘zotte psychiater’ (Birnams typering) die hem zijn narcisme onder ogen brengt. Hij gaat gewoon door met drinken omdat hij te laf is voor andere vormen van zelfmoord.

Al deze gegevens maken nog geen boeiend boek. Maar Het verloren weekend is een meesterwerk dat veel meer is dan een verhaal over een mislukte dertiger die aan de drank is. Dat komt door twee dingen, de haarscherpe zelfanalyse van de hoofdpersoon en de virtuoze manier waarop zijn ontreddering beschreven wordt.

Foto op het omslag van de Nederlandse vertaling van The Lost Weekend

De dubbelheid

Heel in het begin beseft de hoofdpersoon ‘dat hij een soort dualistische persoonlijkheid scheen te zijn, tegelijk superieur en inferieur aan zich zelf, het dronken en het nuchtere ego.’ Deze gespletenheid heeft tot gevolg dat de nuchtere Birnam zich niet kan identificeren met zijn dronken alter ego. Machteloos kijkt hij toe als het proces van dronkenschap eenmaal begonnen is en niet meer gestopt kan worden. Ook de lezers worden gedwongen tot een dubbelzinnige houding: aan de ene kant deelt men de woede, walging en afkeer van Birnam voor zijn dronken ik; aan de andere kant voel je medelijden met iemand die ondanks zijn scherpzinnigheid toch het hulpeloze slachtoffer wordt van zijn alcoholisme.

Het tweede sterke punt van het boek is de kracht van de beschrijvingen. Als Birnam een kilometerslange zwerftocht door de straten van New York onderneemt in een vergeefse poging zijn typemachine te verpanden, worden al die pijnlijke stappen die de trillende hoofdpersoon met het steeds zwaardere gewicht aan zijn arm moet verzetten zo knap weergegeven dat de lezer bijna zijn eigen handen klam voelt worden. Even aangrijpend is de afstandelijke, bijna te klinische beschrijving van de toestanden op een afdeling van alcoholici.

Door het hele boek heen zijn er opmerkingen over verhalen die Birnam op papier wil zetten en soms heeft hij zelfs de illusie dat hij als enige de essentie van kunst kent. Zijn gedachtenstroom wemelt van citaten en toespelingen: Shakespeare, Dostojevski, Thomas Mann en natuurlijk F. Scott Fitzgerald. Het tragische van Birnam is dat hij nooit in staat zal zijn deze rijkdom aan ideeën uit te buiten; het knappe van Jackson is dat hij zo overtuigend vorm heeft weten te geven aan die onmacht.