Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 14]

Een wereld tussen mens en ding
Het zwijgen in de steen: stond er maar wat Trakl zegt

Het zwijgen in de steen door Georg Trakl Vertaling en toelichting: Huub Beurskens Uitgever: Meulenhoff 70 p., f19,50

Arend Slagman

‘Ik had nooit verwacht, dat ik deze op zich zelf al moeilijke tijd in de ruwste en gemeenste stad die op deze overladen en vervloekte wereld bestaat, zou moeten doorbrengen. En als ik me bovendien voorstel, dat een vreemde macht mij hier wellicht een tiental jaren zal laten lijden, dan kan ik in een tranenstuip van troosteloze hopeloosheid vervallen. - Waartoe dient deze kwelling? Ik zal uiteindelijk toch altijd een arme Kasper Hauser blijven.’

Met deze sombere regels reageert Georg Trakl (1887-1914), in een brief aan zijn oude schoolvriend Erhard Buschbeck, op de proeftijd die hij in 1912 zal gaan vervullen in de apotheek van een garnizoenshospitaal in Innsbruck. Een jaar later legt hij de laatste hand aan het gedicht Kaspar Hauser-lied.

Nu doet de combinatie van het citaat uit de brief en de mededeling over het gedicht misschien vermoeden, dat Trakl in Kaspar Hauser-lied zijn verwantschap met de wereldberoemde wees heeft uitgedrukt, dat hij zijn persoonlijke sores in de mond van Hauser heeft gelegd of gewoon een loflied heeft geschreven. Er is echter, afgezien van de moordenaar, die twee keer in het gedicht voorkomt (zoals bekend is de werkelijke Hauser in 1833 vermoord), niets wat erop wijst, dat het gedicht specifiek over Kasper Hauser gaat. In de titel had evengoed de monnik kunnen staan, de eenzame, de vreemdeling, de waanzinnige, de bezetene of de verstomde, ‘buitenbeentjes’ die in Trakls poëzie geregeld opduiken. Bovendien is er van een directe gevoelsontlading geen sprake. Het gedicht mist elke vorm van openhartigheid en duidelijk aanwijsbare persoonlijke anekdotiek. Zijn de brieven van Trakl vaak ‘open als een schelp’, zijn gedichten blijken ‘dicht als een steen’.

Het hermetische karakter houdt natuurlijk niet in dat je niet in deze poëzie kunt doordringen. Het heeft veeleer te maken met de rol die deze gedichten moeten spelen. Bij Trakl (en bij meer moderne dichters) is een gedicht geen medium dat de gevoelens van de dichter op de lezer overbrengt, maar een volwaardige gesprekspartner, die op eigen benen kan staan. Zo'n gedicht stelt vragen, geeft geen antwoorden (antwoorden maken verdere communicatie overbodig), brengt persoonlijke gevoelens en vraagstukken op algemeen niveau en biedt geen getrouwe kopieën van de werkelijkheid meer aan. Sinds de sterke opkomst van wetenschap en industrie is het voor de mens moeilijk geworden de werkelijkheid nog als een absolute eenheid te ervaren. Anders dan zijn generatiegenoot Gottfried Benn, die op een gegeven moment inderdaad beseft dat je niet moet hopen in zo'n ingewikkelde samenleving nog ooit een soort renaissancemens te worden, heeft Trakl in een soort wanhoopspoging toch geprobeerd een gesloten wereld bij elkaar te schrijven.

Georg Trakl werd geboren in 1887 in Salzburg. Rainer Maria Rilke vroeg zich dertig jaar later, drie jaar na de dood van Trakl, in een brief aan Ludwig von Ficker af: ‘Wer mag er gewesen sein?’ Terecht, want een betrouwbare en gedetailleerde levensbeschrijving van de dichter bestaat nog steeds niet. Zo is er weinig bekend over Trakls kinderjaren, staat de chronologie van de bewaarde brieven nog niet vast en zijn de diverse herinneringen en getuigenverklaringen niet voldoende op hun juistheid gecontroleerd. En dat is bijzonder treurig, al was het alleen maar om het feit dat in de afgelopen decennia in de vloed van interpretaties heel wat is gegoocheld met biografische gegevens en hun transpositie in Trakls werk.

Het blijft dus bij een verzameling fragmenten. Over de vader, Tobias Trakl, een handelaar in metalen die zich heeft opgewerkt tot de bourgeoisie van Salzburg, voor wie Georg een stille bewondering had en bij wie hij zich geborgen kon voelen. Over de moeder, Maria Catharina Halik, die vond dat haar taak als moeder ophield bij het baren van een kind, die de opvoeding van haar kinderen dan ook overliet aan een gouvernante en zich voornamelijk bezighield met haar uitgebreide antiekverzameling. Over Georgs jongere zuster Gretl, voor wie hij waarschijnlijk een meer dan platonische liefde heeft gehad (de meeste documenten in deze kwestie zijn verdwenen). Over Georgs studie aan het gymnasium, die hij voortijdig moest afbreken wegens onvoldoende prestaties, zijn studie in de farmacie en zijn verslaving aan verdovende middelen.

Georg Trakl

In 1908 zag Trakl voor het eerst één van zijn gedichten in een krant afgedrukt. Vanaf 1912 verschenen er geregeld gedichten in het tijdschrift Der Brenner. Hoofdredacteur Ludwig von Ficker werd één van Trakls beste vrienden. In 1913 debuteerde Trakl in boekvorm met Gedichte bij de uitgeverij van Kurt Wolff, die zich indertijd uitermate verdienstelijk maakte met het aan de man brengen van expressionistische kunst én literatuur. Van de tweede bundel Sebastiaan im Traum heeft Trakl de voorbereidingen wel, maar de uitgave in 1915 niet meer meegemaakt. Toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak, meldde hij zich aan bij het Oostenrijkse leger en vertrok in augustus naar het oostfront. Na de slag bij Grodek kon hij de gevolgen van het oorlogsgeweld niet meer aan en werd hij in oktober wegens zijn psychische toestand (hij had herhaaldelijk zelfmoord willen plegen) ter observatie opgenomen in het garnizoenshospitaal in Krakau. Op 3 november stierf hij, waarschijnlijk aan een overdosis cocaïne.

Kunstding

Sinds kort bestaat er een bloemlezing uit de gedichten van Georg Trakl in Nederlandse vertaling. Huub Beurskens, die al eerder poëzie van Gottfried Benn en Nelly Sachs in ons taalgebied introduceerde, vertaalde de representatieve keuze en schreef de onmisbare toelichting. Hierin schetst hij de plaats van Trakl te midden van zijn expressionistische tijdgenoten (schrijvers en beeldende kunstenaars die niet uit waren op een ‘zo direct mogelijke uitdrukking van de diepste emoties’, maar zochten naar het autonome kunstding, het kunstwerk als overlevingskans), om tegen het einde van zijn uiteenzetting het Traklse gedicht te kunnen karakteriseren als een ‘tussenwereld’. ‘Dit gedicht is een autonome wereld waarin zowel dag als nacht, leven en dood gelijktijdig inhaken, het is een gestold communicatieproces, een wereld tussen mens en ding.’ Om zijn autonomie en zijn rol als gesprekspartner te garanderen, heeft het gedicht immers het concrete nodig van de wereld der dingen en het vermogen tot communiceren van de mens.

De veelzeggende titel van de bloemlezing, Het zwijgen in de steen, is afkomstig uit het gedicht Nachtlied:

Adem van onbewogene. Een diergezicht
Verstart van blauwte, van haar heiligheid.
Geweldig is het zwijgen in de steen;

Het masker van een nachtelijke vogel. Tere drieklank
Verklinkt in iemand. Elai! je gelaat
Buigt zich spraakloos boven blauwige waters.

O! jullie, stille spiegels der waarheid.
Op de ivoren slaap van de eenzame
Verschijnt de weerglans van gevallen engelen.

Het is ondoenlijk om een interpretatie of een aantal interpretaties van een gedicht als Nachtlied te geven, zonder te blijven zitten met blinde vlekken. Er vindt geen doorlopende handeling plaats, er is geen zweem van verhaal of anekdote en sommige betekenissen verschuiven van regel tot regel, van gedicht tot gedicht. Wie toch vat op zo'n gedicht wil krijgen, komt daarom verder met het volgen van enkele sleutelwoorden die ook elders in het werk van Trakl van vitaal belang zijn, vaak op verschillende betekenisniveaus die zelf weer óf gelijktijdig óf door elkaar heen werkzaam zijn.

Daar zijn in Nachtlied allereerst de woorden die verstarring, verharding uitdrukken: onbewogene, verstart, steen, masker en ivoren. Op het niveau van het gemoed vormen ze een tegenwicht van te grote emotionaliteit (vergelijk de vele met de interjec-

[p. 15]

tie O! beginnende uitroepen in Trakls poëzie). Op het niveau van de poëzie dragen ze bij tot de stolling van het gedicht en op een derde niveau zijn het de woorden die het alom aanwezige verval voor een moment stopzetten. Gaan we de verstarring in de andere gedichten na, dan vinden we bij voorbeeld harde schreeuwen, het grijze marmer, muren, kristallen, gebergte, stenen grijze vrouw, versteende stappen, harde metalen en goud en zilver (vooral in verband met kwestbare lichaamsdelen) en diverse woorden uit het koude jaargetijde: winter, vorst, ijs, ijzige huiveringen en de koude hand van de moeder (in de vertaling staat ten onrechte vriezende hand).

Met blauwte en blauwige zitten we middenin het uitgebreide en ingewikkelde kleurenspel van Trakl, waarin ook zwart, wit, rood, purper, geel, groen, grijs en goud meespelen. Al deze kleuren kunnen met een gevoelswaarde worden verbonden die bij zwart en rood eenduidig (negatief) is en bij de overige dubbelwaardig. Uit de context moet blijken of we een kleur als positief of als negatief kunnen ervaren. De kleur blauw in Nachtlied heeft duidelijk een positief karakter. Blauwte heeft een band met heiligheid, en de blauwige waters worden aangesproken met stille spiegels der waarheid. Een duidelijk negatieve betekenis heeft het blauw in deze strofe uit het lange gedicht Heliaan, waar het in de sfeer van de vergankelijkheid is getrokken:

Laat het lied ook de knaap gedenken,
zijn waanzin, en witte brouwen en zijn verscheiden,
De vergane, die blauwig de ogen opslaat,
O hoe treurig is dit weerzien.

Vaak gebruikt Trakl in één gedicht dezelfde kleur de ene keer positief en de ander keer negatief. Op sommige plaatsen is het moeilijk uit te maken met welk karakter we van doen hebben. In de volgende Christus-metafoor uit Sebastiaan dromend verwijst hetzelfde woord blauwe zowel naar het goddelijke, eeuwige als naar het lijden en sterven:

Of toen hij aan de harde hand van de vader
Stil de duistere calvarieberg opklom
En in de schemerende rotsnissen
De blauwe figuur van de mens door zijn legende ging,
Vloeide purper het bloed uit de wonde onder het hart.

In de laag van de poëzie worden kleuren gebruikt om het gedicht los te maken van de werkelijkheid. Kleuren zijn hier zelfstandige woorden tussen allerlei andere zelfstandigheden. Bij deze verzelfstandigingen bestaan er drie mogelijkheden: de kleur maakt zich los van het zintuiglijk waargenomene, hetgeen meestal synesthesie oplevert (het weergeven van de indrukken van een bepaald zintuig in de terminologie van een ander zintuig: bruine stilte, blauwige reuk, witte stemmen, gouden strijdkreet, blauwe toon en purperen lachen), of de kleur kan contrasteren met een onmiddellijke kleuraanduiding of met een onmiddellijk wezenskenmerk van het betrokken begrip: zwarte regen, witte nacht, zwarte sneeuw, rode goud en purperen nachtdauw, of een kleur wordt belast met een gevoelslading en verbindt zich met verschijnselen en gebeurtenissen die buiten het bereik liggen van de zintuiglijke waarneming: zwarte koorts, witte slaap, blauw ogenblik, purperen plaag, zwarte vorst en zwarte rotting.

Geïsoleerde typen

De beide laatste sleutelwoorden in Nachtlied: zwijgen en de eenzame, betreffen een thema dat typisch is voor de literatuur uit het expressionisme: het verval van de individualiteit, de individuele en collectieve vervreemding. Voor de poëzie betekent dit, dat het dichterlijke subject niet meer spreekt als een persoonlijk ik (Een schim ben ik ver van duistere dorpen; De profundis), maar in de huid kruipt van zulke universele eenlingen als de eenzame, Kaspar Hauser, de thuisloze, de monnik, de vreemdeling, de waanzinnige en (hier vallen deze eenlingen samen met het zwijgen) de verstomde. Alleen in deze geïsoleerde typen kan het dichterlijke subject op zoek gaan naar zijn authenticiteit. En het is ervan overtuigd dat het niet enkel voor zich zelf spreekt, wanneer het deze zoektocht vormgeeft, omdat steeds meer mensen hun authentieke persoonlijkheid dreigen te verliezen.

De broeiplaats van vervreemding is de stad, waarmee Trakl op verschillende plaatsen afrekent. In Venetië is de bezoeker een eenzame en een thuisloze; in De slaap is sprake van vallende steden/Van staal; in De avond staat een stad Waar koud en kwaad/een verrottend geslacht woont; en Aan de verstomden opent met de uitroep O, de waanzin van de grote stad. Maar ook de ‘wetten van de vaders’ (oud gereedschap/Der vaders/Lag in verval; Sebastiaan dromend), het christendom (de gevallen engelen in Nachtlied bij voorbeeld) en de schijnwereld van de klassieke mythologie (De zoon van Pan verschijnt in de gedaante van een grondwerker; Psalm) moeten het ontgelden.

Wat overblijft is een wereld, waarin de zuiverheid van de kindertijd (De terugkeer) en het eenzame geluk van herders en jagers (mensen die nog zijn wat ze doen; De zon) doorklinken, en waarin de schoonheid en de klank van de meestal herfstige natuurbeelden de nadrukkelijk aanwezige vergankelijkheid en het ontbreken van hoop weten te verzachten. Op de beste momenten zijn er de stille spiegels der waarheid (Nachtlied). De waarheid zelf blijft onzegbaar, laat zich hooguit omhullen door een harde schil van antithetische beelden: Het zwijgen in de steen.

In zijn verantwoording van de vertaling geeft Huub Beurskens zelf al aan dat de autonomie van Trakls totale oeuvre met zijn ontelbare interne relaties voor een vertaler afmattend is; ‘de eenvoud van Trakl blijkt een valstrik!’ Hij wijst op de ambivalentie van woorden als ‘tönen’ (‘een klank voortbrengen’ en ‘een kleurnuance aanbrengen,) en ‘goldig’ (‘schattig’ en ‘gouden’; Beurskens zegt ‘goudachtig’) en de moeilijkheid die ambivalentie in het Nederlands over te brengen. Hij heeft het helaas niet over het veranderen van een groot deel van de klanken en ritmen die Trakl poëzie voor een belangrijk deel typeren, en ook niet over de ‘uiteindelijk bijna alleen nog “objectieve” motieven’ die volgens hem overblijven om een Nederlandse vertaling te publiceren.

Maar er is meer. In het nieuwste nummer van De Revisor (VIII/3, juni 1981) toont C.O. Jellema op uitvoerige en overtuigende wijze aan, dat Beurskens zijn vertaling grondig had moeten herzien, alvorens haar uit handen te geven. Halverwege zijn artikel Trakl vertaald? - Trakl mishandeld! komt Jellema mijns inziens terecht tot de volgende bevinding: ‘Beurkens heeft Trakl niet vertaald in het Nederlands, d.w.z. niet herdicht, maar getranscribeerd, d.w.z. woord voor woord en zin voor zin. Dat hij studie van Trakls ritmiek, zo belangrijk voor het vrije vers, gemaakt zou hebben, blijkt nergens. Als er maar staat wat Trakl zegt, letterlijk, dan heet een gedicht vertaald. Maar stond er maar wat Trakl zegt, letterlijk! In de tweeënveertig gedichten die Beurskens heeft vertaald, heb ik minstens vijftig fouten geteld, echte fouten.’ En dat terwijl de uitgave verder voorbeeldig verzorgd is.