Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 10]

Virginia Woolf gezakt
Vertaalde essays en een marxistisch-feministisch examen

Schrijvende vrouwen Essays door Virginia Woolf Samenstelling en inleiding Michèle Barrett Vertaling Mouring Lindenburg Uitgever: De Arbeiderspers, Synthese, stromingen en aspecten, 212 p., f29,50

Diny Schouten

Over Virginia Woolf, ooit tot grote woede van Hannemieke Stamperius in een advertentie van De Arbeiderspers geafficheerd als ‘een écht intelligente vrouw’ (Stamperius: ‘Zet neger in plaats van vrouw en de tekst wordt schokkend’ - maar er staat niet: neger) is de laatste jaren al zoveel geschreven dat ik niet de moed heb haar kwaliteiten nog eens ‘grondig te bespreken en te evalueren’ zoals Michèle Barrett dat doet in haar inleiding tot deze verzameling artikelen over vrouwen en literatuur, oorspronkelijk uitgegeven door The Women's Press. Laat het genoeg zijn te zeggen dat Virginia Woolfs essays vlekkeloos zijn: interessant, goed geschreven, niet verouderd, aangenaam kort en bovendien geestig. Kortom, van een écht intelligente vrouw. Vooral de elegantie treft, het volstrekte gemis aan die omhaal van woorden die pijnlijk contrasteert met Barretts' marxistisch-feministische inleiding (‘analyse’) van meer dan veertig pagina's.

In het essay ‘Professions for Women’, Beroepen voor vrouwen, staat de ganse problematiek betreffende vrouwen en literatuur samengevat, in minder dan zeven bladzijden. Eigenlijk gaat het ook maar om één vraag: waarom is het aandeel van vrouwen in de literatuur, historisch gezien, zo gering? Virginia Woolf vertelt welke handicaps ze ondervond bij het schrijven. Toen ze met schrijven begon realiseerde ze zich dat ze een fantoom moest bestrijden, en die spookverschijning noemde ze ‘naar de titel van een beroemd gedicht, de Engel in Huis’: ‘U komt uit een nieuwe en gelukkiger generatie en hebt misschien niet van haar gehoord - u weet misschien niet wat ik bedoel met de Engel in Huis. Ik zal haar zo kort mogelijk beschrijven. Zij leefde altijd geweldig mee met de anderen. Zij was allerliefst. Zij was volstrekt onzelfzuchtig. Zij verstond uitstekend de kunst om het lastige huishouden te besturen. Zij offerde zich iedere dag weer op. Als er kip was, nam zij het pootje, als er tocht was ging zij erin zitten - kortom, zij had zo'n karakter dat zij nooit aan zichzelf dacht of iets voor zichzelf verlangde, maar het liefst dacht en wilde zijn zoals de anderen. Ik hoef niet te zeggen dat zij bovenal kuis was. Haar kuisheid werd haar grootste sieraad geacht - haar blosjes haar grote charme. In die nadagen van koningin Victoria bezat ieder huis zijn eigen Engel. En toen ik ging schrijven, kwam ik haar bij de allereerste woorden al tegen. De schaduw van haar vleugels viel over de bladzij; ik hoorde haar rokken ruisen in de kamer. En zodra ik mijn pen ter hand had genomen om de roman van die beroemde man te gaan bespreken, sloop zij achter mij en fluisterde: “Kind, je bent een jonge vrouw. Je schrijft over een boek dat door een man is geschreven. Wees lief en mild, vlei en bedrieg; gebruik alle listen en lagen van onze sekse. Laat niemand er ooit achter komen dat je zelf kunt denken. Bovenal: wees kuis!” En zij deed alsof zij mijn pen wilde besturen. Ik noem u nu de enige daad die ik tot op zekere hoogte tot mijn eigen verdienste reken, hoewel de verdienste eigenlijk toekomt aan een paar voortreffelijke voorouders van mij die die mij een bepaald bedrag hebben nagelaten - laten we zeggen vijfhonderd pond per jaar -, zodat ik niet alleen van mijn eigen charme afhankelijk was om in mijn onderhoud te voorzien. Ik draaide mij om en greep haar bij de keel. Ik deed mijn best om haar te vermoorden.’

Virginia Woolf

Het gaat er om, is de conclusie van Virginia Woolf, dat je geen romans kunt schrijven of bespreken als je niet vrij bent in je gedachten; er zijn voor vrouwen daarom wat meer vooroordelen te overwinnen, maar het probleem zal opgelost zijn zodra mannen zo zijn opgevoed dat ‘zij kunnen verdragen dat een vrouw openhartig zegt wat ze denkt’. In het essay ‘Women and Fiction’ (hier onletterlijk vertaald als ‘De vrouw en de roman’) staat nog een toekomstverwachting die hierbij aansluit: vrouwen zullen, als de heropvoeding van mannen mocht slagen, ophouden de roman te gebruiken als ‘een vuilnisbelt voor persoonlijke gevoelens’, en romans beschouwen als een kunst die men zich eigen kan maken door studie. Dat vind ik een verstandige opmerking, één die al heel ver verwijderd ligt van Hannemieke Stamperius' gekwezel in ‘Vrouwen en literatuur’ (het Synthese-deel dat aan deze uitgave voorafging) over herkenbaarheid van ‘biologischvrouwelijke ervaringen’ die de romans van schrijfsters zo wondermooi zou maken.

Sociologe

Van hier, schrijft Virginia Woolf, is het maar een klein stapje naar de beoefening van subtielere literaire genres, naar het schrijven van essays, kritieken, geschiedkundige verhandelingen en biografieen. ‘En dat zal ook op de roman een gunstige invloed hebben, want behalve dat dit de kwaliteit van de roman zelf zal verbeteren, zal het de buitenstaanders die zich tot de romankunst voelden aangetrokken omdat die betrekkelijk gemakkelijk te beoefenen is, op een afstand houden.’

[p. 11]

‘Women and Fiction’ werd in 1929 gepubliceerd, maar nu, iets meer dan vijftig jaar later, blijft er wat de competentie van vrouwelijke critici betreft nog wel wat te wensen over. Michèle Barrett bijvoorbeeld, maakt niet de indruk zich erg druk te maken om de kunst van het essay. Maar misschien komt dat omdat ze, zegt het omslag, ‘veeleer sociologe is dan literatuurcritica’. Niet dat dat een excuus is. Ze werkt op het ogenblik aan een overzicht van de marxistisch-feministische theorie en de onderdrukking van de vrouw. De inleiding die ze schreef bij Schrijvende vrouwen is voldoende onheilspellend om te weten wat het peil van dat onderzoek zal zijn.

Die inleiding, voor het overgrote deel gevuld met slecht navertellen van wat Virginia Woolf zelf verderop tien keer beter zegt, presenteert ze als een ‘grondige bespreking en evaluatie’ (mevrouw Barrett houdt erg van dat woord, evaluatie) van Virginia Woolfs ‘hoog ontwikkelde feministische kritische theorie’.

En wat mag die ‘theorie’ (ook ‘algemene literatuurtheorie’ geheten, af en toe) dan wel zijn? Barrett: Virginia Woolf betoogde dat ‘de schrijver of schrijfster het produkt was van zijn of haar historische omstandigheden en dat zijn of haar materiële omstandigheden van doorslaggevende betekenis waren. In de tweede plaats stelde zij dat deze materiële omstandigheden een diepgaande uitwerking hadden op de psychologische aspecten van het schrijven en dat zij duidelijk van invloed waren op de aard van het literaire werk zelf’.

Een verpletterende analyse! Een groot verschil tussen een en twee kan ik niet ontdekken, en ik zou vast gezakt zijn voor het tentamen materialistische literatuurtheorie dat mevrouw Barrett aan Virginia Woolf afneemt. Virginia Woolf, is haar oordeel, heeft weliswaar een scherpe analyse gegeven van de maatschappelijke struikelblokken die vrouwen in hun beroepen moeten overwinnen, maar Woolfs ‘theorie’ (die gelukkig ook blijkt te kunnen worden samengevat in één zin) dat intellectuele vrijheid afhangt van materiële omstandigheden ‘komt ons als tamelijk romantisch voor: zij houdt vast aan het denkbeeld dat de kunstenaar onder de juiste omstandigheden volledig los kan staan van alle economische, politieke en ideologische banden.’

Gezakt! Maar misschien kan Virginia Woolf, al is haar marxistisch inzicht inzake kunst en politiek dan ontoereikend, dan wat punten krijgen voor haar activiteiten in de werkgroep feminisme?

Niet als Barrett het voor het zeggen krijgt, ben ik bang. Wel begint ze haar stuk met te zeggen dat Virginia Woolfs benadering van het vraagstuk van de vrouw als romanschrijfster ‘echt-feministisch’ is, maar aan het eind van haar inleiding blijkt die toch niet helemaal kosher te zijn, want ‘wij zouden erop kunnen wijzen dat er in de beroepen waarmee Virginia Woolf zich bezighield minder struikelblokken bestaan dan in de beroepen van de meeste werkende vrouwen’. Oef! Dat is al heel weinig echt-feministisch, om alleen oog te hebben voor je eigen (elitaire, misschien ook wel?) gebiedje. Maar, toegegeven, mevrouw Barrett is het niet eens met Kate Millett, ‘die Virginia Woolf aanviel omdat zij twee huisvrouwen, Mrs. Ramsay en Mrs. Dalloway, zou hebben verheerlijkt, en ook niet met Elaine Showalter, die inbracht ‘dat van Virginia Woolfs vlucht in de androgynie een rampzalige invloed uit zou gaan op de feministische literatuur’. Het is flauw om te vragen aan mevrouw Barrett, natuurlijk, maar wie van de dames is er nu het méést echt-feministisch?

Vertaling

De Nederlandse vertaling, van Mouring Lindenburg, is uitzonderlijk slecht. Zelfs zonder het origineel ernaast zouden de redactieleden van de Synthesereeks dat hebben moeten zien. ‘In het verleden lag de kracht van het werk van de vrouw in zijn goddelijke spontaniteit, net zoals dat bij het gezang van de merel of de lijster het geval is. Die kracht was niet aangeleerd maar kwam uit het hart. Alleen uitte hij zich maar al te vaak in gekweel en gekwetter’. Wegens het gehaspel met de voornaamwoorden zou die zin voor correctie op het Nederlands in aanmerking hebben moeten komen. In het Engels staat er: ‘In the past, the virtue of women's writing often lay in its devine spontaneity like that of the blackbird's song or the thrush's. It was untaught; it was from the heart. But it was also, and much more often chattering and garrulous.’

Het stuk ‘Women and Fiction’ begint met een paar vragen zoals: waarom bestaat er geen continuïteit in de romans die vrouwen schreven vóór de achttiende eeuw en waarom brachten in de negentiende eeuw vrouwen de ene na de andere klassieke roman voort. ‘Als wij even nadenken’, staat er dan in de Nederlandse vertaling, ‘zullen wij inzien dat wij vragen stellen waarop wij als antwoord alleen nog maar meer romans zullen krijgen’. Hè? Hoezo, romans? En ja hoor, in het Engels staat er: ‘we are asking questions to which we shall get, as answer, only further fiction.’ Fiction is ook: verzinsel, en dat zou hier beter op zijn plaats zijn. En nu we toch het woordenboek bij de hand hebben: ‘all were trained in the same direction’ hóeft niet te betekenen dat de Brontë's, Jane Austen en George Eliot ‘in dezelfde richting gestuwd werden’, en ‘as’ hoeft ook niet altijd met ‘als’ of ‘de manier waarop’ vertaald te worden en ‘must’ zeker niet altijd met ‘moeten’.

Het is jammer dat men besloot tot de vertaling van juist deze bundel. Virginia Woolf én heel veel ‘stromingen en aspecten’ leert men heel goed kennen uit de twee delen van haar ‘geloofsbrieven’, The Common Reader. Als je die twee bundels hebt, en ook nog Granite and Rainbow en Books and Portraits, die na haar dood zijn uitgegeven, dan bezit je ook de meeste stukken die in deze ‘reader’ staan, op twee opgediepte ingezonden brieven en een niet zo erg goed artikel uit ‘Vogue’ na. In tegenstelling tot wat in de verantwoording beweerd wordt, zijn alle bundels op het ogenblik uitstekend te verkrijgen, voor minder dan een tientje per stuk. Moeite met het Engels is misschien toch maar verkieslijker dan het verschrikkelijke Nederlands van Mouring Lindenburg. Wat Barretts aandeel betreft: het bijeenvegen van stukken ‘omdat ze over vrouwen gaan’ lijkt mij niet het allereerst noodzakelijke dat vrouwenuitgeverijen moeten doen. Toen Nathaniel Hawthorne in 1853 zijn vaderland Amerika verliet om consul te worden in het Engelse Liverpool, vertelt Hella Haasse ergens, noemde hij tegenover zijn vrienden als een van de redenen van zijn vertrek: ‘het stikt hier van die verdomde boekjes-pennende wijven’.

Kunnen de redactieleden van Synthese (per slot allemaal mannen: Rob Bindels, Rudolf Geel, Martin Ros en Herman Verhaar) na de Vrouwen en literatuur van Stamperius en nu weer de Schrijvende vrouwen voordat Maarten 't Hart aan 't emigreren slaat, niet eens een boek redigeren, ik bedoel: redigeren, over de man in de roman?

TOPOR