Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 9]

Uit onze onzalige erfenis
Frans Coenen en Marcellus Emants herdrukt

In duisternis door Frans Coenen Uitgever: Querido, Salamander, 124 p., f6,25
Drie novellen door Marcellus Emants Uitgever: Het Spectrum, 234 p., f8,90

Ton Anbeek

Een paar maanden geleden werd P.C. Hooft herdacht met een plechtige bijeenkomst in de Nieuwe Kerk. Kees Fens, een van de feestredenaars, merkte bij die gelegenheid op dat al deze aandacht het aantal mensen dat dagelijks een sonnet van onze grootste Renaissancepoëet tot zich nam, waarschijnlijk niet zou vergroten. De Nederlanders lijken nogal onverschillig ten aanzien van hun literaire verleden. Toch is daar een grote uitzondering op: de periode van het naturalisme. Couperus heeft altijd lezers gevonden, Emants is vooral na de tweede wereldoorlog in de belangstelling gekomen. Als beginpunt van de herleving zou men het jaar 1951 kunnen nemen: het meesterwerk van Emants, Een nagelaten bekentenis, werd toen opnieuw uitgegeven met een voorwoord van Victor van Vriesland. Het jaartal is tekenend; want leek het niet of de somberheid van de laatnegentiende-eeuwers heel goed aansloot bij het existentialisme van Hermans, (Simon) (Van het) Reve en Blaman? Dat zou verklaren waarom ‘onze onzalige erfenis’ (de typering is van Rob Nieuwenhuys) zo gemakkelijk ingang vond bij de naoorlogse lezers. Men zag in deze Tachtigers tijdgenoten. De herleving kreeg nieuwe impulsen met de succesvolle herdruk van Een liefde (van Van Deyssel) in 1974, en sindsdien verschijnt de ene heruitgave na de andere.

Zo begint men bij Querido veel werk te maken van Frans Coenen. In september komt er een bloemlezing uit zijn verhalen (onder de titel Een uitweg). Eerder verscheen het curieuze Zondagsrust als Salamander (met een schitterend omslag) en nu, even fraai ogend, de korte roman In duisternis (1903).

Hoofdpersoon is een jongeman die met zijn familie gebroken heeft vanwege zijn omgang met een ‘dubieus’ meisje. Deze vriendin verlaat hem als het geld er is doorgedraaid, en aangezien hij te trots is om bij zijn familie aan te kloppen, rest hem niets anders dan een baan te vinden. In duisternis beschrijft zijn vergeefse zwerftocht op zoek naar werk, de vernederingen die hij moet ondergaan overal waar hij aanklopt. Steeds groter wordt zijn woede tegen de onverschilligheid van de bazen en baasjes die hem de deur wijzen, en 's avonds uit zich dat in een wanhoopsdaad: hij gooit een steen door de ruit van een café waar zich nu ‘al die stomp-onverschillige burgerlui tegoed deden.’ Zelf ziet hij in dat zijn wraakzucht weinig uitricht en tenslotte trekt hij de uiterste consequentie uit zijn haat tegen deze koude wereld: hij hangt zich op.

Dit is een verhaal dat helemaal past binnen de Nederlandse naturalistische traditie, waar vaak een overgevoelig karakter botst op de botte, burgerlijke omgeving en daaraan ten onder gaat. In duisternis is m.i. niet een van de meest originele teksten uit deze periode, het volgt getrouw de thema's van die tijd: haat tegen de volgevreten burgers, een nerveus temperament als hoofdpersoon, gedetailleerde werkelijkheidsbeschrijving. Ik ben het dan ook niet eens met de korte flaptekst, het enige begeleidende commentaar bij deze heruitgave. Daarin wordt gewezen op de bijzondere psychologie van Coenens romans en ‘een natuurlijk soort taalgebruik, die ze hebben behoed voor de hopeloze veroudering waaraan veel werk van Coenens tijdgenoten ten prooi is gevallen.’ Beide punten zijn aanvechtbaar: zoals alle navolgers van Van Deyssel schildert ook Coenen in In duisternis driftig met woorden, al gaat hij zich gelukkig minder te buiten dan in Zondagsrust. Zo leest men: een regen ‘belde’ in de plassen (d.w.z. maakte bellen), het licht ‘plaste’ over het plein, enz. Kenmerkend is de voorlaatste alinea: ‘Toen hing in de omwemelende vaging van donker het lang-zwarte, dat het lichaam was, zwaarslap neer; de kop bleekte, opzij geknakt, en met de roerloosheid der omgeving was 't nu één.’ Van Deyssel zal bij het lezen van zulke regels ongetwijfeld goedkeurend geknikt hebben.

Coenen was een zeer merkwaardige figuur wiens leven alle aandacht waard is (zie het voortreffelijke Engelbewaarder-deeltje dat onlangs verscheen). Maar als literator is hij m.i. niet beter of slechter dan vergeten tijdgenoten. Van Hulzen bij voorbeeld geeft in zijn De man uit de slop (verschenen in hetzelfde jaar 1903) een even aangrijpend beeld van de harde maatschappij. Coenen was geen baanbreker, hij volgde het brede spoor van het Hollandse naturalisme. Dat in tegenstelling tot een echte pionier als Emants.

Frans Coenen

Novellen

Uitgeverij Het Spectrum publiceerde een van Emants' vroegste novellenbundels als Prismapocket. Het gaat om Een drietal novellen, uit 1879. Bij Het Spectrum hebben ze daar Drie novellen van gemaakt; ik ben niet zo gelukkig met die titelverandering, omdat gesuggereerd zou kunnen worden dat het om drie willekeurige verhalen gaat, terwijl Emants in zijn voorrede uitlegt dat het drietal een thematische eenheid vormt. Die voorrede is in de Prismaeditie een Nawoord geworden: ook al een ingreep die enige verbazing wekt. Wat nog meer opvalt is dat elke deskundige toelichting (afgezien van wat onzin op het omslag) ontbreekt. Zoiets zou ondenkbaar zijn wanneer een Franse of Duitse uitgever een werk van een oudere auteur presenteerde. Blijkbaar is men bij het Spectrum bang dat enige zinnige toelichting de indruk zou wekken dat het om een ‘moeilijk’ of ‘verouderd’ boek gaat. Welnu, Een drietal novellen ís een oude tekst, die alleen werkelijk tot leven kan komen als men uitlegt tegen wie Emants zich afzet in zijn voorrede. Nu komt dat weggemoffelde stuk in de lucht te hangen, zoals het bijzondere van deze novellenbundel eigenlijk helemaal onduidelijk blijft voor wie niet iets meer literatuurgeschiedenis kent. Het gaat wel degelijk om een heel bijzondere bundel - al mijn ergernis over de flodderige manier waarop dit boek is uitgegeven verhindert niet dat ik blij ben dat deze tekst nu zo bereikbaar is.

Marcellus Emants

Het gaat dus om een heel vroege Emants. In zijn voorrede zet de schrijver uiteen hoe zijn drie novellen in feite drie studies in hartstocht zijn. Het eerste verhaal, ‘Een avontuur,’ werd door Emants' mederedacteuren van het tijdschrift De banier te aanstootgevend geacht voor de gevoelige zielen van de abonnees. Dat is onbegrijpelijk voor de hedendaagse lezers, maar men moet beseffen dat het afdrukken van een vloek als ‘godverdomme’ in die tijd als een afkeurenswaardige uitwas van realisme werd beschouwd. Het verhaal beschrijft hoe een oudere man terugdenkt aan de enige grootse episode in zijn leven: zijn verhouding met een meisje van mindere stand dat hem zonder reserve haar liefde geeft. Hij verbreekt die relatie als zijn Haagse vrienden hem duidelijk hebben gemaakt dat hij zich door dit samenwonen maatschappelijk isoleert. Dan buigt hij voor de conventies, uit verstandelijke overwegingen. Emants heeft weinig sympathie voor zijn hoofdpersoon. Het toch pijnlijke afdanken van zijn geliefde brengt hem tot zelfkennis; hij ontdekt op de bodem van zijn ziel alleen ‘een mengsel van verwende onbeduidendheid en kleingeestige zwakte.’ Zwaar moet hij voor zijn opportunisme boeten, want hij verliest in feite alles wat zijn leven nog enige kleur had kunnen geven. Een ontgoochelde visie op het eigen leven is het enige resultaat.

‘Een avontuur’ kan als een soort voorstudie worden beschouwd, want Emants zal hetzelfde gegeven later uitwerken in zijn monumentale roman Inwijding (1901). Het verhaal wordt nogal stroef verteld. Ook het eind is weinig bevredigend: blijkbaar vond Emants het wat te cru het lieve

Vervolg op pagina 12