Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 45]

Een kosmopolitisch patriot
Valéry Larbaud 1881-1981

Correspondance Valéry Larbaud-Marcel Ray Deel III, 1921-1937 Uitgever: Gallimard, 391 p., ± f65,- Importeur: Nilsson & Lamm

Ed Jongma

Op 29 augustus is het honderd jaar geleden dat Valéry Larbaud werd geboren. Een natuurlijke aanleiding voor herdenkingsartikelen, exposities en het aan hem wijden van een aflevering van het Magazine Littéraire (no. 171). Dit opnieuw in de aandacht brengen lijkt nodig, omdat Larbaud, die in 1958, een jaar na zijn dood, nog gerangschikt werd onder de tien meest representatieve moderne Franse schrijvers, de laatste jaren wat in vergetelheid dreigt te geraken.

Hij is, zonder aan zijn overige werk tekort te willen doen, de schrijver van één meesterwerk: Barnabooth, het voornamelijk geestelijke avontuur van een ‘rijke amateur’, dat zich door de reislust van Barnabooth afspeelt tegen sterk wisselende geografische decors. De romantiek van het reizen per trein door het Europa van voor de Eerste Wereldoorlog is op zich al aantrekkelijk genoeg, maar het is niet meer dan de oppervlakte, want Barnabooth was, met zijn alter ego Larbaud, géén toerist, doch veeleer iemand die, ontsnappend aan zijn provincialisme, in de wereld ‘op zoek gaat naar zich zelf’. Dit hoeft men niet al te zwaarwichtig op te vatten, want in een van zijn cynische momenten zegt Barnabooth ongeveer: ‘Liefje, in het leven zijn er maar twee dingen die de moeite waard zijn beoefend te worden, en dat zijn de studie en de uitspatting. Want boeken zijn het beste wat de mens ons kan geven, en schaamteloze strelingen het beste wat wij van vrouwen te verwachten hebben.’ En om deze te zoeken ‘ben ik gegaan overal waar het geld mij kon brengen’. Voor Larbaud gold evenzeer dat zijn reislust te verklaren valt als een vlucht uit de beperkingen van de provincie (Vichy in de Bourbonnais, in zijn geval), maar ongetwijfeld heeft ook de tirannieke houding van zijn moeder een rol van betekenis gespeeld. Zelfs als hij op middelbare leeftijd een vaste relatie met Maria Nebbia, een Italiaanse, heeft, moet dit nog angstvallig verborgen gehouden blijven. Als hij in die tijd in Vichy verbleef, dan logeerde Maria Nebbia in een naburig hotel en bestond hun contact voornamelijk uit brieven en dagelijkse telefoongesprekken. Larbaud, en het zal met het bovenstaande samenhangen, zocht ook minder de vluchtige impressies die eigen zijn aan het reizen, dan wel alternatieve plekken om te wonen. Zo kan men Engeland en Italië, en toch ook wel Spanje, beschouwen als tweede vaderlanden van Larbaud.

Hoezeer het hem hiermee ernst was blijkt wel uit het feit dat hij zich altijd zo snel mogelijk de talen van zijn ‘vaderlanden’ trachtte eigen te maken, en dat niet alleen om de boeken uit die landen te kunnen lezen - hoewel zeer belangrijk voor hem - maar ook om zich in die talen te kunnen uitdrukken. Larbaud verkeerde in de gelukkige omstandigheid dat hij - net als bij voorbeeld Gide - over ruimschoots voldoende middelen beschikte om zijn leven geheel aan de literatuur te kunnen wijden, naast het beoefenen van wat bizarre hobbies als een gigantische collectie tinnen soldaatjes.

Panamahoed

Zijn eigen creatieve arbeid zal wel op de eerste plaats gestaan hebben, maar daarnaast heeft hij het woord van Barnabooth, dat boeken het beste zijn wat de mens ons kan geven, zeer letterlijk genomen. Waar maar mogelijk was propageerde hij in Frankrijk werk van jonge schrijvers en buitenlanders dat hij waardevol achtte, door besprekingen en vertalingen. Een beroemd voorbeeld is natuurlijk Ulysses van Joyce, waarvoor hij zich in het bijzonder heeft ingespannen, en waarvan hij samen met A. Morel de vertaling verzorgde. Zijn kritische arbeid achtte hij trouwens niet inferieur aan zijn creatief-literaire werk, maar eerder als een verlengstuk ervan. Hij schrijft hierover: ‘Ik trachtte duidelijk het verschil te onderstrepen dat bestaat tussen de Literatuurgeschiedenis, die een wetenschap is, een tak van de geschiedschrijving, en de literaire kritiek waar andere gaven voor nodig zijn, en die enige poëtische creativiteit vereist, en wel zodanig dat zij tot de Literatuur, tot de kunst, gerekend moet worden.’ In dit opzicht verschilt hij lijnrecht met W.F. Hermans, die dit onderscheid nadrukkelijk niet wenst te maken, blijkens een recent gesprek met Jaap Goedegebuure.

Valéry Larbaud in het begin van de jaren dertig in Italië

Wanneer men leven, interesses en activiteiten van deze ‘rijke amateur’ overziet, dan wekt het geen verbazing dat bij ons juist de jeugdige Du Perron veel ‘Wahlverwandtschaft’ voor hem voelde. De overeenkomst tussen beide auteurs ging tot in het uiterlijk, en Du Perron beschrijft hoe hij hiermee coquetteerde door zich, naar aanleiding van de legendarische foto van Larbaud met panamahoed, eindeloos met een dergelijk hoofddeksel te laten fotograferen. De eerste maal dat hij Larbaud in levenden lijve meende te aanschouwen - in een restaurant in Venetië -, en waar hij een erg aardige beschrijving van geeft, moet toch waarschijnlijk op een misverstand berusten. Afgaande op de biografische gegevens tenminste is Larbaud omstreeks die tijd weliswaar wel in Italië, maar niet in Venetië geweest. Als de ontmoeting ten slotte toch plaats vindt, in 1934, is dat in de woorden van Du Perron ‘elf jaar te laat, welbeschouwd’, waarmee hij waarschijnlijk wil zeggen elf jaar na de roes van de lectuur van Barnabooth, en elf jaar waarin hij zelf tot een persoonlijk schrijverschap, maar ook tot een verlies van zijn status als ‘rijke amateur’ is gekomen. Een jaar na deze ontmoeting wordt Larbaud door een beroerte getroffen en hij zal, verzorgd door Maria Nebbia, tot zijn dood in 1957 invalide blijven. Het gebruik van zijn benen keert geleidelijk terug, maar zijn rechterarm blijft dienst weigeren, en ook zijn spraak is ernstig gestoord. Als men Bernard Delvaille mag geloven, dan was de Engelse th in de naam Barnabooth nog een van de weinige klanken die hij correct wist uit te brengen.

Marcel Ray

Larbauds langdurigste vriendschap is geweest die met Marcel Ray. Vriend uit zijn jeugd, germanist qua opleiding en in dat vak enige jaren docent. Daarna in de journalistiek, en

[p. 46]

weer later in de politiek en de diplomatieke dienst. Hun onderlinge correspondentie beslaat drie delen, waarvan de eerste twee al eerder door mij werden besproken. Het derde deel bestrijkt de jaren 1921 tot 1937. De vriendschap is tot dat jaar van zeer hartelijke aard gebleven. De mentorrol die de enige jaren oudere Ray aanvankelijk bezat, heeft hij eigenlijk nooit losgelaten. Hij is het werk van Larbaud voortdurend waarderend en zeker ook kritisch, blijven volgen. Als Larbaud bij voorbeeld in zijn enthousiasme voor Joyce deze auteur in een artikel maar meteen koppelt aan Einstein en Freud, vindt Ray dit een ‘monsterlijke samenvoeging’: ‘Ik denk, zonder wiskundige te zijn, dat Einstein werkelijk een goeie vent is, maar ik weet, en sinds tien jaar weet iedereen in Duitsland en Wenen het, dat Freud een charlatan is.’ Of dit laatste nog zo algemeen aanvaard wordt als Ray toen wilde doen voorkomen valt te betwijfelen, maar zijn kritiek dat het wat gemakkelijk is om de grote namen uit een tijdperk op een hoop te gooien blijft wel staan. Grappig is, dat Nabokov in dezelfde termen over Freud schrijft (‘the Viennese quack’) en ook voor de Duitse mandarijn Thomas Mann een zelfde minachting koestert als Ray. Nabokov meent dat Mann schreef voor mensen die hun lippen nog bewegen tijdens het lezen, terwijl Ray in Mann ‘een Schopenhauer zonder filosofie en een Wagner zonder muziek’ ziet.

De levens van Larbaud en Ray verliepen enigszins in tegenbewegingen. Was aanvankelijk Larbaud de meest reislustige en Ray, ook al door gebrek aan middelen, aanzienlijk minder mobiel, deze rollen worden in de jaren twintig goeddeels omgedraaid. Ray maakt dan, uit hoofde van zijn politieke en diplomatieke missies grote reizen terwijl Larbaud, misschien door een verslechterende gezondheid wat minder buiten Frankrijk verblijft. Amusant voor de Nederlandse lezer is een brief van Ray uit Java uit 1929. Hij logeert dan in hotel Bellevue in Buitenzorg en schrijft: ‘Java is op het punt van tropische natuur het schoonste, het opgeruimdste en het verzorgdste dat zich denken laat. De Hollanders borstelen en boenen klaarblijkelijk alle zaterdagen elk blad van elke bananenboom. En hun ongelooflijk groene steden worden doorkruist door grachten à la Delft, waarlangs kleine lage huisjes staan vol zwarte kinderen.’

De correspondentie staat natuurlijk vooral in het teken van de literatuur, zij het dat Ray door zijn beroepsmatige bezigheden steeds minder tijd heeft voor literair-kritische arbeid. Larbaud betreurt dit. Nog in 1930 schrijft hij: ‘Ik ben blij je te zien schrijven over literaire onderwerpen; in de eerste plaats profiteer ik ervan; en dan, het is toch wat je het liefste doet, en ik heb altijd gedacht, en zelfs geschreven, meen ik, dat de simpele stenografische weergave van je literaire conversaties al kritische artikelen zou opleveren die zeker superieur zijn aan datgene wat de beroepscritici schrijven die een stevige positie in de hedendaagse literatuur verworven hebben.’

Valéry Larbaud in 1907

De inhoud van de brieven van Larbaud zelf wordt na 1930 in toenemende mate bepaald door zijn slechter wordende gezondheid, en door de langdurige medische kuren die hij moet ondergaan. Voorgenomen reizen moeten steeds weer worden uitgesteld of gaan gewoon niet door. Zijn laatste reis maakt hij in 1935, naar Albanië, waar Ray dan gezant is. Onmiddellijk na terugkeer wordt hij getroffen door een kramp in zijn rechterhand die hem het schrijven onmogelijk maakt, en die een voorbode is van de hersenbloeding die in november zal volgen.

In de voorlaatste brief die Ray schrijft wordt gewag gemaakt van een nieuwe geneeswijze tegen halfzijdige verlammingen, die is uitgewerkt door een Italiaanse en een Franse arts en die ‘heel simpel bestaat uit het wegnemen van wat bloed uit een ader aan de verlamde kant om dat vervolgens weer in te spuiten in een spier aan de niet-verlamde kant.’ Het lijkt zelfs voor het langvervlogen jaar 1936 wat erg naïef, en het valt te betwijfelen of Larbaud er veel troost uit heeft geput. Hoewel zijn toestand in de komende jaren wel verbetert, zal hij tot zijn dood in 1957 ernstig gehandicapt blijven en geen nieuw literair werk meer voortbrengen.