Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 39]

De stemming vóór de zondvloed
Günter Kunerts montere wanhoop

Verspätete Monologe door Günter Kunert Uitgever: Hanser Verlag, 198 p., f34,- Importeur: Nilsson & Lamm

Gerda Meijerink

Wir ordnens. Es zerfällt./Wir ordnens wieder und zerfallen selbst,’ luidt een vers in Rilkes Duineser Elegien, waarmee in een notedop aangeduid wordt wat zestig jaar na het ontstaan van deze regels kenmerkend is voor de atmosfeer van de Duitstalige literatuur van het ogenblik.

Sinds het midden van de jaren zeventig heerst er een ondergangsstemming, de catastrofe lijkt nabij, de hoop is opgegeven. ‘Misschien - en daarmee spreek ik mijn vrees uit - kan de literatuur voortaan alleen nog maar de herinnering oproepen aan ervaringen en gevoelens die er niet meer zijn, misschien alleen nog maar herinneren aan lichamelijke sensaties die niet meer bestaan,’ lezen we bij de vorig jaar gestorven Nicolas Born in zijn Die Welt der Maschine, een bundel opstellen die postuum bij Rowohlt verscheen. Dezelfde teneur viel te beluisteren bij Michael Krüger, redacteur van het al dertig jaar toonaangevende literaire tijdschrift Akzente, die in het afgelopen voorjaar in ons land een aantal lezingen hield: de literatuur als het museum der herinneringen, de ‘bewaarfunctie’ ervan als enige overgebleven legitimatie.

Gezien tegen de achtergrond van de maatschappelijke en politieke ontwikkelingen in de Bondsrepubliek is het misschien mogelijk een verklaring te geven voor het heersende pessimisme onder de schrijvers en dichters. Was het immers in de jaren zestig nog zo dat de vernieuwende impulsen en het verzet tegen de toenemende repressie voornamelijk door de intelligentsia werden gevoed en de tegenbeweging zich aan de universiteiten afspeelde, aan de huidige tegenbeweging, de kraakacties in Berlijn en Nürnberg, de anti-atoombeweging en de rellen in Zürich hebben de intellectuelen part noch deel, zij staan commentariërend en analyserend aan de kant: Een jonge generatie die geen woorden meer kent maar des te meer daden, doet het werk. Alom is de verbazing hoorbaar over het feit dat deze jonge generatie geen concepten meer ontwikkelt, zonder Marx, Marcuse, Adorno, zonder Brecht en Bloch tot handelen overgaat: ‘sprachlos’. De schrijvers, deze sensibelisten onder de intellectuelen, zijn buitengesloten, ze worden door de jonge subcultuur niet eens meer ter kennis genomen. Hun in woorden geklede daden lijken overbodig geworden.

Voor de uit de DDR afkomstige en nu in de Bondsrepubliek levende schrijvers betekent dit klimaat de doodklap. Na zijn gedwongen verhuizing naar het Westen kon Wolf Biermann in 1976 nog min of meer ironisch zingen, dat hij ‘van de regen in drup’ was geraakt. De schrijvers die hem in de afgelopen vijf jaar volgden, hebben zelfs de ‘drup’ niet meer mogen beleven, ze staan blootshoofds opnieuw in het neerstortende nat. Voor overtuigde socialisten, voor wie de utopie, het concept van een rechtvaardigere, menselijkere samenleving dagelijks brood is, kan het niet anders dan een traumatische ervaring zijn - na alle geleden vernederingen en angsten - om in een land terecht te komen waarin literatuur er alleen nog maar toe dient om de verloren hoop bij te zetten. Zo, en alleen zo is het te verklaren waarom mensen als Thomas Brasch, Sarah Kirsch, Günter Kunert en zelfs Wolf Biermann, die er allen jarenlang van getuigd hebben over een uiterst sterke mentale kracht te beschikken, die onder de ergste repressie hun verzet niet prijsgaven, nu aan de ondergangsstemming ten prooi vallen en van de apocalyps zingen.

Agressie

In een gesprek dat Fritz Raddatz met Günter Kunert en Wolf Biermann voerde en dat in Die Zeit van 14 november 1980 staat afgedrukt zegt Kunert: ‘Er bestaat zo iets als een “heitere Verzweiflung”. En misschien is deze montere wanhoop wel de definitievere, dat is denkbaar, omdat in een montere wanhoop, zoals ik dat zie, eigenlijk heel weinig agressiviteit steekt en heel weinig ondernemingszin en energie om deze wanhoop te willen of te kunnen beëindigen. Ze is misschien zo iets als een terugkijken naar iets dat er niet meer is, dat verdwenen is.’ Wolf Biermann, de vitalere en getuige de titel van zijn laatste plaat ‘Eins in die Fresse’ nog wél geladen met agressiviteit, wringt zich in het genoemde gesprek in alle bochten om aan het definitieve pessimisme van Kunert te ontkomen, maar hij geeft in feite toe dat in de huidige wereld de utopie zich niet meer in praxis laat omzetten en dat het er hoogstens om kan gaan een ‘hogere vorm van catastrofe’ te organiseren.

Günter Kunert

Zo lijkt het erop alsof we, meer dan een eeuw na dato, teruggekeerd zijn bij het l'art pour l'art dat, gezien ook de vlucht van deze stroming aan het begin van deze eeuw, gekoppeld is aan ondergangsstemming, décadence en verval.

‘Voor de zondvloed. Het gedicht als ark van Noach’, zo betitelde Günter Kunert een reeks colleges over poëzie, die hij onlangs aan de universiteit van Frankfurt am Main gaf. Literatuur als tijdelijk onderdak voor degenen die niet meer aan de afwendbaarheid van de zondvloed geloven. Schrijvers die de deur naar de buitenwereld achter zich dichtdoen. Teksten die niet meer willen waarschuwen, prikkelen, verdedigen en aanvallen. Het is te verwachten dat in die situatie het meest onvervreemdbare dat de literatuur eigen is, de vorm, aan betekenis wint. Veel wijst in die richting: Hans Magnus Enzensbergers Der Untergang der Titanic - een voorbeeld voor Kunerts ‘heitere Verzweiflung’ - is een streng gebouwde cyclus van drieëndertig gezangen die de ondergang tot thema hebben; Peter Rühmkorfs nieuwste boek Agar agar-zauzaurim is een fascinerende verhandeling over het rijm en de magische werking ervan op de mens; Helmut Heissenbüttel speelt in Das Ende der Alternative - Einfache Geschichten dat ook al van de ondergang uitgaat, een kunstig spel met de taal, waaraan de inhoud ondergeschikt wordt gemaakt. En in Die Lehre der Sainte-Victoire heeft Peter Handke de omgang met de vorm zelfs tot thema verheven.

Ook de taal die Günter Kunert in zijn nieuwste boek Verspätete Monologe schrijft wordt gekenmerkt door een grotere complexiteit dan we van zijn vroegere proza kennen. De honderdveertig korte teksten in deze bundel zijn geschreven in een kunstige, weinig alledaagse taal waarvan vooral de ingewikkelde syntaxis opvalt. Het eenvoudig nevenschikkend zinsverband waarmee Kunert in zijn vorige, vergelijkbare bundel Camera Obscura nog vat kon krijgen op zijn reflecties, is in Verspätete Monologe hoogstens nog bruikbaar om de waargenomen wereld te spiegelen. Zodra hij aan het reflecteren gaat, zodra hij de waarnemingen naar hun betekenis gaat onderzoeken, lijken zijn zinnen open te breken, moet er plaats gemaakt worden voor bijzinnen, gedachtenstreepjes, toevoegingen tussen haakjes, moeten datief-en genitiefconstructies te hulp worden geroepen om aan die betekenis gestalte te geven. Dat procédé leidt tot een uiterst gecomprimeerd proza dat echter geen moment zijn dynamiek, zijn elasticiteit en kracht verliest.

Alledaags

Honderdveertig maal blijkt Kunert in Verspätete Monologe in staat, in stukken die in de meeste gevallen de lengte van één pagina niet overschrijden, uit een minimale stof het maximum aan betekenis te halen, aan het alledaagse een waarde toe te voegen die het aan de gedachtenloze voorbijganger nooit prijsgeeft. In Warum Schreiben, een bundel opstellen over literatuur uit 1976, zegt Kunert over wat hem aan de schrijftafel doet plaats nemen: ‘Je trekt het onbekende gebied binnen dat je zelf bent, om daar het onpersoonlijk algemeen geldige te ontdekken dat je hoogst persoonlijke bezit is’. In Verspätete Monologe is het speuren naar het algemeen geldige in wat hem persoonlijk aangaat de strenge wet waaraan Kunert zich onderwerpt. Dat blijkt met name waar hij op de eerste pagina's de situatie beschrijft waarin hij zich tot aan zijn vertrek uit de DDR bevond: de geheime staatspolitie dag en nacht voor de deur, afgeluisterde telefoongesprekken, intimidatie.

[p. 42]

Steeds weet Kunert het bizarre bijzondere van deze omstandigheden zó om te vormen dat het wezenlijke en absolute eruit blijkt: de DDR is niet een afgesloten provincie waarin de uitzonderingen plaatsvinden, het is het land waar in extremis aan het daglicht treedt waaraan alle moderne samenlevingen mank gaan: de onpersoonlijke bureaucratie, het wantrouwen, de reglementering van het denken, de onmenselijkheid. Wat hem overkomen is, is exemplarisch voor wat met iedereen kan gebeuren die zijn bewustzijn van zijn werkelijke behoeftes laat vervreemden.

Melancholie

Dat Kunert ondertussen gekozen heeft voor een definitief verblijf in het Westen maakt het hem mogelijk radicaal te breken met het compromis dat hij lange jaren bereid was te sluiten met de door hem bekritiseerde staat. Het bewustzijn ‘vraagt zich af wat de zin was van alle voorafgaande compromissen en ziet in dat ze niets anders betekenden dan disciplinering en aanpassing,’ zegt hij in het stuk Der Kompromis. In Verspätete Monologe, waarmee de bundel sluit staat: ‘Alles heeft zijn tijd nodig - die uitspraak is een alibi voor aarzeling, terughoudenheid, vrees zelfs: in feite behoedzaamheid met de consequenties van het denken.’ Die consequenties van het denken durft Kunert nu te nemen, hij hoeft ook niet meer zijn toevlucht te zoeken in het fantastische, zoals hij dat in Camera Obscura nog deed, hij kan nu recht voor zijn raap schrijven en zeggen waar het op aankomt - dat de geheime staatsdienst van de DDR een voortzetting is van het fascistische Duitsland bij voorbeeld - maar de consequentie van dat denken slaat wél op hem zelf terug, het kan die staat niet meer deren, het verwordt tot melancholie. Alle stukken in Verspätete Monologe zijn door die melancholie gekleurd. In alles wat Kunert waarneemt, leest, zich herinnert, ontdekt hij het vergankelijke en het voorbije: In Amsterdam op een vroege ochtend een winkel met archaïsch speelgoed; in een supermarkt de oude vrouwen die geen afstand hebben kunnen doen van hun voorstelling van een eeuwige jeugd; bij het nadenken over het rationalisme het debâcle ervan.

Abtötungsverfahren luidt de titel van de vorig jaar verschenen gedichtenbundel van Kunert. Wat daar ‘abgetötet’ werd, de hoop op de veranderbaarheid ten goede van de wereld, is door de Verspätete Monologe zeker niet weer tot leven gewekt. Maar wat Kunert wél gewonnen heeft is de monterheid die het gevolg is van de aanvaarding van het onafwendbare. Want het schrijven - én het lezen - over de ondergang is toch duidelijk iets heel anders dan de ondergang zelf. Ze wordt erdoor bezworen en wekt op die manier, als een bruine beer aan de ketting van de temmer, bijna ons medelijden.