Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 38]

Een kwispedoor als talisman
India in een fabelachtige roman

Midnight's Children door Salman Rushdie Uitgever: Jonathan Cape, 446 p., f42,10 Importeur: Keesing

Anthony Paul

Het onderwerp van de ambitieuze roman Midnight's children van Salman Rushdie is niets meer of minder dan het reusachtige, chaotische geboorteland van de schrijver, India. Hij doet zijn verhaal aan de hand van een exorbitante autobiografie van de verteller, die niet zo zeer een personage is als wel een assemblage van magische eigenschappen die hem in staat stellen niet alleen voor honderden individuen te spreken, maar ook voor de onmetelijk grote massa achter hen. Sterker nog, hij spreekt voor het hele land, waarmee hij volkomen vereenzelvigd wordt. Die verteller, Saleem Sinai, zegt het zelf zo: ‘Ik heb vele levens verslonden en om mij te leren kennen, alleen die ene ik, zul je al die levens moeten verslinden.’ De mensen in deze roman verslinden elkaar regelmatig, ze veranderen elkaar, verwisselen onderling van plaats, lopen in elkaar over, barsten open en stromen over, of ze verliezen een stuk van zich zelf, vaak op groteske maar nooit op een zielige manier want die mensen en alles wat hen overkomt, zijn metaforen. Salman Rushdie is fabelschrijver en satiricus tegelijk; zijn gevoelens gaan schuil achter een altijdkomische toon en zijn briljante, speelse beheersing van vorm en patronen.

De roman begint in 1915, eenendertig jaar voor de geboorte van verteller Saleem op het moment dat diens grootvader, Aadam Aziz, ergens in Kasjmir neerknielt om te gaan bidden en zijn neus aan een bevroren aardklont stoot; plotseling in ‘een vreemd niemandsland’ tussen geloof en ongeloof in en geeft hij het bidden voor altijd op. Het incident heeft ‘een gat in hem geslagen.’ Aziz' unheimische niemandsland ligt tussen het oude en het nieuwe: hij is arts en zoekt tevergeefs naar een manier om de Westerse geneeswijze en de magische samen te smelten. Salman Rushdie kwijt zich beter van zijn taak; hij schrijft met een uiterst modern, weldoordacht raffinement zonder de magie van Duizend-en-één-nacht te verliezen.

Metaforen

Uit Aadam Aziz' door India geschonden neus spatten drie druppels bloed, de druppels die in een volksverhaal altijd seksuele rijpheid aankondigen (zoals in De Ganzenhoedster van de gebroeders Grimm). De drie druppels verschijnen ook op het laken van zijn huwelijksbed, een stuk linnen met een twintig centimeter groot gat erin waardoorheen Aziz stukje bij beetje verliefd was geworden op zijn vrouw. Ook zijn dochter wordt stapsgewijs verliefd op haar echtgenoot. Deze groep metaforen komt regelmatig terug, verweven in verschillende patronen waarin ook slangen, geesten, melaatsen, kreupelen, tovenaars en schuilplaatsen een rol spelen. Afgezien van een hoop echt bloed, is er bloed in de vorm van mercurochroom en het rode betelnotesap dat herhaaldelijk in kwispedoors wordt gespuugd, waarbij iedere straal extra kracht óntleent, en retrospectieve kracht vérleent, aan de vorige.

De geboorte van verteller Saleem, vijftien augustus 1947 te middernacht, valt precies samen met de geboorte van het onafhankelijke India. Saleem en de andere ‘middernachtskinderen’, die tegelijk met de onafhankelijkheid het licht zagen, beschikken over een magisch communicatie-vermogen. Aanvankelijk zijn er 1001 ‘middernachtskinderen’; degenen die zijn overgebleven bereiken bijna een gruwelijke dood tijdens de noodtoestand van 1975, die weer samenvalt met de geboorte van Saleems zoon, een griezelig kind dat pas op zijn derde zijn ‘lugubere eerste woord’ uitbrengt: ‘Abracadabra’. Saleems zoon is Saleems zoon niet, noch is Saleems, blijkt na een fatale samenloop van omstandigheden, de ware Saleem. Hij is een ondergeschoven kind en, net als India, half-Engels; zijn zoon is het kind van zijn boosaardige alter ego, en de rechtgeaarde achterkleinzoon van Saleems grootvader. Het lot mag grillige paden kiezen, maar komt altijd waar het wezen moet.

Pakistan

Geen wonder dat Saleem ‘grote problemen met de werkelijkheid’ heeft; zijn hoofd wordt immers bestookt door ontelbare verschillende Indiase talen en dialecten sprekende stemmen. Hij is India, zijn vlekkerige gezicht met hangneus vormt de kaart van zijn verdeelde land, en wordt door een sadistische onderwijzer als zodanig gebruikt (‘Vergeet niet, stelletjes sufferds, dat Pakistan een smet is op het gezicht van India!’) De gebeurtenissen in het persoonlijke leven van Saleem en zijn familie lopen parallel aan de ontwikkelingen in India en Saleem is ervan overtuigd dat de oorlog van 1965, tussen India en Pakistan, ‘de vernietiging van mijn familie’ beoogde. Zijn familieleden worden inderdaad op dat moment het verhaal uitgebombardeerd. Ze komen op passende wijze aan hun einde net als iedereen in het boek. Zoals de rani van Cootch Naheen, wier huid vleksgewijs verbleekt en die zelf vervolgens ‘nadat ze haar taak had vervuld door mijn verhaal een zilveren kwispedoor te schenken, zo vriendelijk was snel te verdwijnen’. Saleem denkt dat zijn eigen dood nabij is: vlak na het eind van de roman zal hij eenendertig worden en, daar is hij van overtuigd, lichamelijk snel aftakelen. Of zal hij Padma trouwen en naar Kasjmir gaan? Op het laatst weet hij het niet zo zeker en ook wij blijven in het ongewisse: de ware betekenis van alles ligt altijd net buiten ons bereik.

Salman Rushdie

Saleem verliest zijn telepathische vermogens als zijn neusamandelen worden weggehaald vlak voordat zijn mohammedaanse ouders naar Pakistan vertrekken. Hij krijgt er een bovenmenselijk reukvermogen voor in de plaats. Hoe gul deze roman is met krachtige, realistische details, blijkt bij voorbeeld uit deze passage die ons Karachi laat ruiken: ‘Geuren overspoelden me: de trieste rottende gassen van dierlijke uitwerpselen in de tuinen van het museum aan de Frere Road, de puisterige lichaamsgeur van jongemannen in ruime pyjama's hand in hand 's avonds in Sadar, de vlijmscherpe prikkel van uitgespuwde betelnotesap en de bitterzoete mengeling van sirih en opium... Kamele-luchtjes, auto-luchtjes, de als muggen stekende uitlaatgassen van gemotoriseerde riksja's, het aroma van gesmokkelde sigaretten en zwart geld, de strijdbare fluimen van de plaatselijke buschauffeurs en het simpele zweet van hun als sardientjes samengepakte passagiers... Moskeeën overspoelden me met wierook walmen; ik kon de bombastische machtssignalen van de met vlaggen zwaaiende legermotoren ruiken; van de reclameborden voor de bioscopen ving ik het goedkope kitsch-parfum op van geïmporteerde spaghetti-westerns en de gewelddadigste vechtfilms die er ooit zijn gemaakt.’

Waarheid

De onderwerpen van de laatste hoofdstukken, oorlog, politiek verraad, tirannie en corruptie, rechtvaardigen Rushdie's satirische overdrijving ruimschoots. Saleem is tenslotte slechts ‘de nederigste van alle goochelaars-met-feiten.’ Want: ‘In een land waar waarheid is wat als waarheid wordt gedicteerd, houdt de werkelijkheid letterlijk op te bestaan zodat alles mogelijk is behalve wat we als waarheid voorgeschoteld krijgen.’ Saleem, beter gezegd zijn verbazingwekkende neus, wordt door het Pakistaanse leger ingezet als een soort speurhond; de tocht door de jungle in een van de mysterieuste en indrukwekkendste hoofdstukken brengt hem en de roman in een wereld van duisternis en hallucinaties, een van alle hoop verstoken fantasiewereld.

Midnight's Children vraagt erom met andere romans vergeleken te worden, met name met De blikken trommel, ook al een satire met een eigenaardige held die een scherpe, verdraaide kijk op de geschiedenis geeft. En Saleem heeft ook een soort talisman, de kwispedoor. Rusdie heeft de belangrijkste elementen van Grass' werk kennelijk onbeschroomd over durven nemen in het vertrouwen dat zijn materiaal hem zo eigen is dat hij regelrecht van Grass kan lenen zonder zijn creativiteit en originaliteit te verliezen, en daar is hij ook in geslaagd. Het fabelachtige karakter van Midnight's Children is meer verwant aan dat

vervolg op pagina 42