Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 36]

‘Een beginneling in eigen omstandigheden’
Bij een nieuwe vertaling van Rilkes ‘Malte’

De aantekeningen van Malte Laurids Brigge door Rainer Maria Rilke Vertaling Pim Lukkenaer Uitgever: Het Spectrum, Prisma Klassieken, Gebonden f35,75, pocket f 13,25

Wil Rouleaux

Binnen het oeuvre van Rainer Maria Rilke, de dichter die volgens Robert Musil het grootste lyrische talent sinds de Duitse middeleeuwen was, kunnen we globaal genomen drie perioden onderscheiden. In de eerste, die tot kort na de eeuwwisseling duurde en die Rilke van zijn produktiefste kant laat zien, ontstonden zulke populaire werken als Das Stundenbuch, Die Geschichten vom lieben Gott en Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke. Werken die door hun mystieke, vaagreligieuze en neo-romantische stemming Rilke weliswaar een miljoenenpubliek zouden bezorgen, en die tevens tot diep in de twintigste eeuw het beeld van de dichter als weke estheet zouden blijven bepalen, maar die anderzijds zeker niet zijn vrij te pleiten van kitsch.

Rilkes tweede periode begon in 1902 met zijn verhuizing naar Parijs, waar hij een monografie over Auguste Rodin schreef, de beeldhouwer die hij later enige tijd als privé-secretaris terzijde zou staan. Parijs zou ook de achtergrond vormen voor zijn bundel Neue Gedichte (1908) en voor zijn ten dele autobiografische prozawerk Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge (1910), met welke beide werken Rilke zich definitief zou afzetten tegen zijn vroege werk, waarvan hij inmiddels ook zelf de geringe waarde was gaan inzien. De Neue Gedichte, waarin zulke beroemde verzen als Der Panther, Das Karussell, Der Ölbaumgarten en Römische Fontäne, onderscheiden zich van Rilkes voorafgaande poëzie door het streven, hem ingegeven door Rodin en Cézanne, volledig op te gaan in de objecten van beschrijving, onder uitsluiting van emoties en fantasie, kortom van subjectiviteit. (Reden waarom deze gedichten vaak ‘Dinggedichte’ worden genoemd.)

Rilkes derde en laatste periode ten slotte begon in 1912 in het aan de Adriatische zee bij Triëst gelegen slot Duino, waar hij de eerste twee van zijn tien Duineser Elegien zou schrijven. Na een pauze van precies tien jaar, waarin hij zich tot gelegenheidsgedichten zou beperken, voltooide hij in 1922 binnen enkele dagen de overige acht elegieën, direct gevolgd door zijn Sonnette an Orpheus. Deze laatste twee werken - de Duineser Elegien werden drie jaar geleden integraal vertaald door de Nijmeegse hoogleraar W. Bronzwaer - vormen ongetwijfeld het diepzinnigste deel van Rilkes werk, maar ze zijn dermate esoterisch dat ze zonder uitvoerig notenapparaat nagenoeg ontoegankelijk zijn.

Toen in 1975, bij gelegenheid van de honderdste geboortedag van Rilke, enkele Duitse dag- en weekbladen de vraag opwierpen welke werken van de dichter de tand des tijds hadden doorstaan, was het antwoord van de geïnviteerde dichters en critici vrijwel eensluidend. Rilkes vroege werk, inclusief de Cornet, die alleen al in de bekende Insel-uitgave een oplage van meer dan een miljoen had gehaald, bleek definitief te hebben afgedaan, terwijl de latere werken als weliswaar belangrijk maar toch wat al te weerbarstig werden beschouwd. Van de overige werken werd, behalve de Neue Gedichte, vooral Rilkes belangrijkste prozaboek, Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge, genoemd.

Eenzaamheid

Het belang van de ‘Malte’, zoals de roman meestal kortweg wordt genoemd, is altijd al onderkend, al heeft het grote leespubliek zich weinig aan dit werk gelegen laten liggen. Samen met de Duineser Elegien en de Sonnette an Orpheus trok het echter al snel de aandacht van existentialistische denkers als Heidegger, Guardini en Bollnow. Bovendien wordt de Malte met zijn fragmentarische en a-chronologische vertelwijze algemeen als een voorloper van de moderne roman a la Musil, Joyce en Proust beschouwd. Nathalie Sarraute, vertegenwoordigster van de nouveau roman, liet zich dan ook lovend over de roman uit, en volgens Rilkes biograaf Hans-Egon Holthusen behoort het boek ‘zu den grossen Durchbruchsleitungen der modernen Literatur.’ (De biografie van Holthusen, verschenen in de bekende serie Rowohlt-Monographien, is een uitstekende inleiding tot het werk van Rilke.)

Rainer Maria Rilke

Waarover gaat het boek?

Malte Laurids Brigge, een achtentwintigjarige dichter en laatste telg uit een adellijk Deens geslacht, is zojuist in Parijs aangekomen en blijkt met zijn overgevoelige natuur niet opgewassen tegen de chaotische en onpersoonlijke werkelijkheid. ‘Dat ik het maar niet laten kan, met het raam open te slapen. Elektrische trams razen klingelend door mijn kamer. Auto's rijden over me heen. Een deur valt dicht. Ergens klettert een ruit omlaag, ik hoor zijn grote scherven lachen, de kleine splinters giechelen. Dan plotseling een dof, opgesloten lawaai van de andere kant, binnen in huis. Iemand klimt de trap op. Komt, komt alsmaar. Is er, is er lang, gaat voorbij. En weer de straat. Een meisje gilt: Ah taistoi, je ne veux plus. De tram komt een en al opwinding aanrennen, er overheen, over alles heen. Iemand roept. Mensen lopen hard, halen elkaar in. Een hond blaft. Wat een opluchting: een hond. Tegen de morgen kraait er zelfs een haan, en dat is een grenzeloze weldaad. Dan slaap ik plotseling in.’

Malte, die in volstrekte eenzaamheid op een hotelkamer woont, is naar Parijs gekomen om er inspiratie op te doen voor zijn schrijversloopbaan, die op dat moment nog geen vaste vormen heeft aangenomen. De chaotische ervaringen in Parijs werken echter dusdanig in op zijn broze gemoed, dat hij tot een ‘volstrekt andere opvatting van de dingen’ komt. Deze ommekeer in zijn wereldbeeld - Malte heeft ‘leren zien’ zoals het enkele keren wordt genoemd - werpt vooralsnog echter geen vruchten af voor zijn kunst, vooral omdat alles nog te pril is: ‘Ik ben een beginneling in eigen omstandigheden!’ In de verdere loop van de in totaal eenenzeventig aantekeningen, in lengte variërend van enkele regels tot onge-

[p. 37]

veer negen bladzijden, staat Maltes strijd met zijn nieuwe inzichten centraal. Tot het vinden van een eigen hechte indentiteit komt hij echter nog niet, laat staan tot het verwerkelijken daarvan in de kunst.

Maltes Parijse ervaringen worden constant onderbroken door herinneringen aan zijn kinderjaren op Ulsgaard, het Deense familieslot van de Brigges, en op Urnekloster waar zijn grootouders van moederskant wonen. Deze herinneringen vormen ten dele een contrast met de harde Parijse werkelijkheid, anderzijds maken ze echter duidelijk dat Malte al in zijn jeugd een uiterst kwetsbare en labiele persoonlijkheid was. In het laatste deel van de Aantekeningen, ongetwijfeld het meest ontoegankelijke, overheersen Maltes herinneringen aan historische figuren als Karel de Stoute, Karel de Zesde en de dichteres Bettina von Arnim. Deze historische figuren - Malte heeft enkele ervan leren kennen via een mysterieus ‘groen boekje’ dat hij in zijn jeugd gelezen heeft - lijden geen eigen leven in de Aantekeningen, maar zijn veelal verbonden met de identiteitsproblematiek van de verteller. De roman, die overigens geen echte roman is maar precies datgene wat de titel belooft, sluit af met Rilkes interpretatie van de parabel van de Verloren Zoon, waarin veel van de voorafgaande thema's nog eens worden samengevat.

Al deze gegevens worden in op het eerste gezicht onsamenhangende fragmenten verteld, waarbij Rilkes sterk geconcentreerde en vaak lyrische proza dwingt tot het intensief lezen of zelfs herlezen van veel fragmenten. In een brief van 11 april 1910 aan Gräfin Manon zu Solms-Laubach noemde Rilke zijn Aantekeningen eens ‘ungeordnete Papiere’, en hij doelde daarmee op de mengeling van brieven, brokstukken van een dagboek, losse notities, korte novellen en prozagedichten, waaruit zijn werk is samengesteld. Eén van die prozagedichten, een langere passage in het begin van de Aantekeningen, vormt een ongetwijfeld centraal fragment. De passage behelst Maltes programma als dichter en zet als volgt in: ‘Het is belachelijk. Ik zit hier in mijn hokje, ik, Brigge, die achtentwintig jaar is geworden en van wiens bestaan niemand weet. Ik zit hier en ben niets. En toch, dit niets begint te denken en denkt, vijfhoog, op een grijze Parijse namiddag de volgende gedachte: Is het mogelijk, denkt het, dat men nog niets werkelijks, niets van enig gewicht heeft gezien, onderkend en gezegd? Is het mogelijk, dat men duizenden jaren de tijd heeft gehad om te kijken, na te denken en aantekeningen te maken, en dat men die duizenden jaren voorbij heeft laten gaan als een pauze op school, waarin men zijn boterham eet en een appel? Ja, het is mogelijk.’

Morbide kant

Het fragment wordt gevolgd door zes identieke fragmenten, die allemaal met de retorische vraag ‘Is het mogelijk’ beginnen. Malte vraagt zich onder meer af of het mogelijk is ‘dat men ondanks uitvindingen en vorderingen, ondanks cultuur, religie en wijsbegeerte aan de oppervlakte van het leven is blijven steken?’ En verder, of het mogelijk is ‘dat de hele wereldgeschiedenis verkeerd is begrepen?’ Het antwoord luidt telkens ‘Ja, het is mogelijk’, en de conclusie die Malte daaruit trekt sluit de passage af: ‘Maar als dit allemaal mogelijk is, ook maar een schijn van mogelijkheid heeft, - dan moet er in ieder geval iets gebeuren. De eerste de beste, hij, die deze verontrustende gedachte heeft gehad, moet beginnen iets van het verzuimde te doen; al is het ook zomaar iemand, geenszins de meest geschikte: er is nu eenmaal niemand anders. Deze jonge, onbelangrijke buitenlander, Brigge, zal vijfhoog moeten gaan zitten en schrijven, dag en nacht: ja hij zal moeten schrijven, daar zal het op uitdraaien.’

Maltes plan om de wereld door middel van het geschreven woord te veranderen of te verlossen, heeft voorlopig echter nog geen kans van slagen, vooral omdat hij, zoals gezegd, nog te veel ‘beginneling in eigen omstandigheden’ is. Eerst zal hij moeten proberen ‘algemeen en anoniem’ te worden, zoals hij het noemt, dan pas zal hij in staat kunnen zijn datgene te zeggen wat nog niemand vóór hem heeft gezegd. De anonimiteit, af althans de poging daartoe, vormt dan ook een centraal thema binnen de Aantekeningen, en veel Rilke-exegeten spreken in dit verband zelfs van hét centrale thema. Anonimiteit (of, wat misschien een beter woord is, ontpersoonlijking) is in Maltes ogen echter alleen te bereiken door volstrekte eenzaamheid, door het opgeven van alle sociale bindingen, want anderen dwingen iemand in een rol die deze niet zelf gekozen heeft. (Het thema van de menselijke vrijheid of identiteit, dat later in de eeuw door bij voorbeeld Jean-Paul Sartre en Max Frisch weer werd opgenomen, en dat Rilke door zijn Kierkegaard-lectuur bekend was.) Op zijn zwerftochten door Parijs legt Malte een opvallende belangstelling aan de dag voor de morbide kant van de stad. Ziekte, dood en angst zijn dan ook vaak voorkomende woorden. Lange tijd staat hij stil voor een vervallen huis waarvan de muren de roestige sporen van wc-buizen vertonen. Patiënten van een armenhospitaal worden uitvoerig beschreven. Een blinde krantenverkoper trekt zijn aandacht. Of hij achtervolgt een lijder aan de vallende ziekte die op instorten staat. ‘Uitkiezen en afwijzen is er niet bij’ zegt Malte in het voetspoor van Baudelaire, die hij trouwens twee keer uitvoerig citeert. Met sommige van de verworpenen voelt hij een sterke identificatie, omdat, zoals hij een keer uitdrukt: ‘er zich ook in mij iets afspeelt dat me van alles begint te verwijderen en af te zonderen.’

Rilke, Lou Andreas-Salomé en de Russische dichter Spiridon Droschin

Het zich verwijderen en afzonderen speelt ook een belangrijke rol in de parabel van de Verloren Zoon waarmee de Aantekeningen worden afgesloten. Rilke geeft geen theologische uitleg aan het bijbelverhaal, maar legt er daarentegen een existentiële thematiek in die in rechtstreeks verband staat met Malte identiteitsprobleem. ‘Ik zal er niet licht van te overtuigen zijn, dat de geschiedenis van de verloren zoon niet de legende is van hem die niet bemind wilde worden,’ luidt de openingszin. Wat de verloren zoon vooral stoort, en wat de belangrijkste oorzaak voor zijn vertrek uit het ouderlijk huis vormt, is dat zijn familieleden zijn identiteit al hebben vastgelegd: ‘in grote trekken wás je al degeen voor wie ze je hier aanzagen.’ Dat is tevens de reden waarom hij niet bemind wil worden, want bemind worden veronderstelt dat anderen zich een voorstelling van iemands karakter vormen, en daardoor iemand in zijn vrijheid beknotten. Eerst nadat de verloren zoon als herdersjongen jarenlang een volstrekt eenzaam leven heeft geleid, komt ‘al dat verleden van hem tot rust’, een verleden dat anders zijn identiteit immers blijvend zou hebben bepaald. Bij zijn terugkeer is het voor hem dan ook ‘onbeschrijflijk bevrijdend... dat allen hem verkeerd begrepen.’

Rilke begon aan zijn Malte in 1904, toen hij al bijna twee jaar in Parijs was, en hij voltooide het boek in 1910. De datum en het adres boven de eerste aantekening stemmen volkomen overeen met Rilkes situatie toen hij in 1902 in Parijs aankwam, zoals ook Maltes leeftijd overeenstemt met die van Rilke op dat moment. Bovendien vertoont de strekking van Rilkes correspondentie uit deze jaren, en dan met name zijn brieven aan Lou Andreas-Salome en Clara Westhoff, een opvallende gelijkenis met de inhoud van veel aantekeningen. Nochtans is de conclusie niet helemaal gewettigd dat het zich hier om een puur autobiografisch werk handelt. Rilke namelijk was in 1901 met de beeldhouwster Clara Westhoff getrouwd, die hij in de kunstenaarskolonie Worpswede bij Bremen had leren kennen, en alhoewel de extreme individualist Rilke vrijwel permanent gescheiden van zijn vrouw leefde, was hij dus toch niet helemaal zo eenzaam als zijn geesteskind. Bovendien was Rilke als zoon van een Praagse spoorwegbeamte allesbehalve van adellijke Deense afkomst, al heeft hij zich dan ook levenslang op zijn vermeende nobiliteit laten voorstaan. De Deense afkomst van Malte was overigens een gevolg van Rilkes grote bewondering voor Jens Peter Jacobsen (1847-1885), de Deense schrijver van wie vooral de roman Niels Lyhne (1880) voor nagenoeg alle Duitstalige fin de siècle-schrijvers van grote betekenis is geweest.

Toen in 1936 Rilkes belangrijkste prozawerk voor het eerst in een Nederlandse vertaling verscheen, een vertaling door het duo Brunt en Binnendijk, sprak Menno Ter Braak (‘het deels meesterlijke Malte Laurids Brigge’) zijn twijfels uit over het nut van een dergelijke onderneming. Een vertaling immers van een volkomen op nuances afgestemd werk als de Aantekeningen zou, zo meende Ter Braak, altijd onderdoen voor het origineel. Desondanks sprak Ter Braak zijn bewondering uit voor een ‘doorgaans zeer verantwoorde vernederlandsing’. Eenzelfde lof kan nu, vijfenveertig jaar later, worden toegezwaaid aan Pim Lukkenaer, die eerder al, samen met Frits Oomes, het elastische proza van Heinrich von Kleist in adequaat Nederlands overbracht, en die en passant Goethes Die Wahlverwandschaften en twee novellen van Schnitzler vertaalde. Lukkenaers vertaling is, vergeleken met de oude, wat moderner van woordkeus en vrijer van interpunctie, en heeft minstens zoveel aandacht voor het detail. Een van de ongetwijfeld belangrijkste romans uit de eerste helft van deze eeuw is nu dank zij een schitterende vertaling opnieuw in het Nederlands bereikbaar.