Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 26]

De vader van de essayisten en columnisten

Terwijl Rousseau en Voltaire vorig jaar omstandig werden herdacht werd één Franse schrijver totaal vergeten: Montaigne. Hij was niet zoveel honderd jaar geleden geboren of gestorven, maar in 1580 verscheen het eerste deel van zijn Essais, een uiteindelijk driedelig werk dat door zijn stijl, levensopvatting en nog steeds moderne psychologie veel invloed heeft uitgeoefend. In Frankrijk zijn de Essais in verschillende edities te verkrijgen, een recente Nederlandse vertaling is nog steeds niet voorhanden.

Ieme van der Poel

Vierhonderdenéén jaar geleden (in 1580) publiceerde Montaigne zijn Essais, een oeuvre dat ondanks het stof van vier eeuwen, nog niets aan glans heeft ingeboet. Het is moeilijk om je een beeld te vormen van de tijd waarin Montaigne leefde. In zijn Essais maakt hij verschillende malen gewag van struikrovers, van veel en onduidelijk krijgsgeweld (de Franse godsdienstoorlogen woedden in alle hevigheid) en hij ziet zich in de loop van de jaren tachtig genoodzaakt om het kasteel dat hij bewoont tijdelijk te verlaten omdat Bordeaux en omgeving geteisterd worden door de pest.

Ook literair gezien leefde Montaigne in een soort niemandsland. De hedendaagse Franse schrijvers weten zich geruggesteund door een lange en rijke traditie, die in Montaignes tijd nog nauwelijks bestond. De ridderromans van zijn voorgangers konden hem zelfs als kind niet boeien, maar wel was hij van jongsaf aan vertrouwd met de schrijvers uit de klassieke Oudheid. Zijn ouders hadden de gewoonte om in zijn nabijheid uitsluitend in het Latijn te converseren en zagen erop toe, dat het personeel hun voorbeeld volgde. ‘Wij verlatijnsten zozeer,’ schrijft Montaigne, ‘dat deze invloed zich zelfs in de dorpen in de omtrek deed gelden, waar tot op de dag van vandaag allerlei werktuigen met de Latijnse naam worden aangeduid.’

In zijn Essais refereert Montaigne graag en veel aan zijn Griekse en Latijnse voorbeelden. Dit maakt de lectuur van het Eerste Boek (de Essais bestaan uit drie delen) hier en daar wat stroef, maar het probleem lost zich al spoedig op, omdat Montaignes stijl steeds directer, en de toon steeds persoonlijker wordt. Bovendien had hij een goede neus voor sappige anekdotes, waarbij het er niet zoveel tot doet, of de geschiedenis vóór of ná het begin van onze jaartelling speelt. Het zijn sociologische curiosa, die blijven boeien, zoals het verhaal over het oude Egypte, waar halverwege het feestmaal steevast een mummie werd binnengedragen, om de gasten te herinneren aan de vergankelijkheid van deze aardse genietingen.

Montaigne

Michel Eyquem de Montaigne werd op 22 februari 1533 geboren op het kasteel Montaigne in de Périgord, waar hij op 13 september 1592 overleed. Over zijn moeder schrijft hij weinig, maar het is bekend, dat zij van Spaans- of Portugees-joodse afkomst was. Zijn vader behoorde tot de gezeten burgers van Bordeaux die, als eerste van zijn geslacht, de handel voor de magistratuur verruilde. Deze burgemeester van Bordeaux koesterde een warme belangstelling voor het humanisme en hield er, zelfs naar onze maatstaven, zeer moderne onderwijsprincipes op na. Heel bekend is het feit, dat hij zijn zoon iedere morgen met muziek liet wekken, omdat een al te bruusk ontwaken de tere kinderziel zou schaden.

La Boétie

In zijn Essais stelt Montaigne het onderricht dat hij zelf genoot aan anderen ten voorbeeld. Hij huldigt het Montessoriaanse principe van ‘mijn spelen is leren’ en beklaagt zich over de gang van zaken op de scholen, waar kennis van klassieken doorgaans met de zweep werd bijgebracht. Over de jaren die hij zelf op het Collège de Guyenne in Bordeaux doorbracht, weet hij weinig goeds te melden, hoewel dit in zijn tijd als een nogal moderne instelling gold. Maar voor iemand die op zijn zesde jaar al vloeiend Latijn sprak en las, is ook de beste school waarschijnlijk een bron van verveling. In zijn kritiek op het gangbare onderwijssysteem stond Montaigne niet alleen. Met de opkomst van het humanisme in Frankrijk, aan het begin van de zestiende eeuw, groeide het verzet tegen de verkalkte universitaire traditie. Schrijvers als Rabelais en Marot dreven de spot met de geleerde heren van de Sorbonne (gekscherend ‘sorbonicoles’ of ‘sorboniqueurs’ genoemd), die als een bolwerk van middeleeuws conservatisme gold.

Na zijn schooltijd trad Montaigne in het voetspoor van zijn vader en werd raadsheer bij het gerechtshof van Bordeaux. Deze beschrijft hij later als de gelukkigste van zijn leven, niet omdat de magistratuur hem zo na aan het hart lag, maar vanwege zijn vriendschap met Etienne de La Boétie (1530-1563).

La Boétie was een briljante, maar inzekere zin raadselachtige figuur, die net als Montaigne tot de welgestelde bourgeoisie behoorde. Hij is de geschiedenis ingegaan als de auteur van een virulent pamflet, getiteld Discours de la servitude volontaire, dat na zijn dood clandestien onder de titel Contr'un werd uitgegeven. (De vrijwillige slavernij, vertaald door Ewald Vanvugt, uit. Onze tijd / In de Knipscheer). In dit geschrift riep La Boétie zijn tijdgenoten op tot burgerlijke ongehoorzaamheid, teneinde de macht der tyrannen te breken. Het spreekt vanzelf, dat deze lofzang op de vrijheid van het individu in de kringen van de vervolgde Hugenoten grote indruk maakte, en zij stelden alles in het werk om La Boétie, na zijn vroege dood, als hun

[p. 27]

bondgenoot te claimen.

Het kasteel van Montaigne bij Bordeaux

Montaigne, die de literaire nalatenschap van zijn vriend beheerde, zag deze ontwikkelingen met lede ogen aan. Hij probeert het belang van de Discours zoveel mogelijk te bagatelliseren, door het als een jeugdzonde af te doen. Zijn vriend stelt hij voor als een eerzaam burger, die niets zozeer ter harte ging als de rust van zijn land. ‘Hij leefde volgens het heilige principe dat men zich dient te onderwerpen aan de wetten waaronder men geboren is.’ Deze stelregel gold zeker voor Montaigne, die zijn gebruikelijke openhartigheid laat varen, zodra het om politieke of godsdienstige zaken gaat. ‘De gemeenschap heeft geen boodschap aan onze persoonlijke ideeën,’ luidde zijn devies.

Misschien deelde de raadsheer La Boétie deze opvatting, maar dan nog blijft de vraag, waarom hij zijn riskante jeugdzonde, als hij hem werkelijk als een ‘faux pas’ beschouwde, niet voor zijn dood vernietigd heeft.

Na de dood van zijn vader in 1570 trok Montaigne zich terug uit het openbare leven. In het kasteel Montaigne verwezenlijkte hij de droom van iedere schrijver: niet een kamer, maar liefst een hele toren voor zich zelf waar hij zich, buiten het bereik van kinderstemmen en de bemoeizucht van zijn vrouw (Montaigne was van mening, dat een huwelijk tussen een blinde vrouw en een dove man de beste kans van slagen had) in alle rust aan de literatuur kon wijden.

In zijn essays schrijft Montaigne in de eerste plaats over zich zelf: ‘Je suis moi-même la matière de mon livre.’ Het klinkt een beetje als een uitdaging, en ik denk dat Montaignes tijdgenoten het ook zo voelden. De gewoonte van schrijvers om (vooral) hun persoonlijk lief en leed aan het papier toe te vertrouwen, deed pas zijn intrede met de romantiek. Het is bekend dat Montaigne tot aan zijn dood aan de Essais bleef werken. Hij beoefende het schrijven als een dagelijkse hygiëne, als een vorm van hersengymnastiek, die pas eindigt met de dood. Men zou hem tot op zekere hoogte kunnen vergelijken met onze columnisten, met dien verstande dat Montaigne het schrijven voor geld als iets zeer verwerpelijks beschouwde.

Moraal

Toch is er wel sprake van een zekere overeenkomst. Montaigne schrijft over de meest uiteenlopende onderwerpen, variërend van nieuwsvoorziening (‘des postes’) tot dronkenschap. Hij is geestig en munt uit in kernachtige uitspraken en boutades: ‘Het is gemakkelijker om je leven lang een kuras te dragen dan maagd te zijn.’ Net als de meeste columnisten houdt hij er enkele stokpaardjes op na: het onderwijs, de verregaande incompetentie van de medische stand, de liefde.

In het prachtige Sur les vers de Virgile hekelt hij de hypocrisie, die er ten aanzien van de seksualiteit bestaat. Het waas van geheimzinnigheid, waarmee deze materie omgeven is, prikkelt de verbeelding en inspireert vooral jonge meisjes tot buitensporige fantasieën, waarbij de werkelijkheid wel zeer pover afsteekt.

Montaigne was zich terdege bewust van de dubbele moraal die de verhouding tussen de seksen vertroebelde. ‘Wij verwachten van vrouwen dat ze gezond, mollig en levenslustig zijn en tegelijkertijd kuis, dat wil zeggen, zowel heet als koud.’ Het verbaast hem niet, dat vrouwen zich tegen de heersende norm vezetten, die hen immers door mannen werd opgelegd. Montaigne bepleit een grotere vrijheid in het verkeer tussen de seksen, maar houdt het huwelijk, dat hij vooral als een praktische instelling ziet, in ere. ‘Het is ermee als met kooien. De vogels die buiten zijn, proberen vergeefs naar binnen te komen, en die erin zitten, willen eruit.’

Meisjes staan van jongsaf aan tussen twee vuren. Zij worden opgevoed tot behaagzieke leeghoofden, maar in plaats van zich in alle vrijheid te kunnen wijden aan de liefde, die het enige doel in hun leven vormt, maant men tot ingetogenheid. Hoewel Montaigne besefte dat er aan de opvoeding van vrouwen wel het een en ander schortte, ging hij niet zo ver dat hij aan gelijkheid van onderwijs dacht. Daarvoor ligt in De l'institution des enfants het accent te zeer op typisch manlijke deugden, zoals stoerheid, vechtlust en onverschrokkenheid. Het is heel goed mogelijk (en dat is juist het aantrekkelijke van de Essais) dat Montaigne met het klimmen der jaren tot enigszins andere inzichten kwam. Sur les vers de Virgile behoort duidelijk tot de latere Essais, waarbij het soms lijkt of je Montaigne kunt aanraken, zozeer maakt hij de indruk, lijfelijk aanwezig te zijn in wat hij schrijft. Hij schroomt niet uit te wijden over zijn intieme leven, over de pijn (hij leed aan nierstenen) die hem het schrijven vaak onmogelijk maakt, over de druk van de sociale verplichtingen (in de periode 1581-1585 was hij burgemeester van Bordeaux) en over zijn boeken, die hem verzoenen met eenzaamheid en ouderdom.

De Essais wekken de indruk van grote oprechtheid. Montaigne pretendeert niet, zoals sommige van zijn navolgers, dat hij alle geheimen van zijn persoonlijk leven prijs geeft. ‘Wie zich ertoe verplicht alles te zeggen, zou zich er tevens toe verplichten om niets te doen wat hij zou moeten verzwijgen.’ Zo werkt de autobiografie in op het leven, zoals het leven vorm geeft aan de autobiografie. Montaigne beseft, dat zijn ‘ik’ uit oneindig veel tegenstrijdigheden bestaat en vermoedt de aanwezigheid van het onderbewustzijn, van ‘stukjes van me zelf, die ik niet zal kunnen begrijpen’.

De dood vormde voor de ouder wordende Montaigne een belangrijk probleem. Hij probeert zich met het sterven te verzoenen door het zich voor te stellen als iets aangenaams, als het niet onprettige gevoel dat je ervaart wanneer je langzaam wegzakt in een diepe slaap. Montaigne lezen is nog steeds een groot plezier. Hij schrijft heel direct en helder en probeert overbodige frasen zoveel mogelijk te vermijden: taal is voor hem slechts middel, en geen doel. Diezelfde afkeer van franje spreekt uit de wijze waarop hij over zich zelf schrijft. Hij drijft de spot met zijn tandeloze mond en hoge stem, in het besef dat zelfs de grootste geleerde niet aan de tyrannie van zijn lichaam ontkomt. In zijn jonge jaren was hij de slaaf van zijn lusten, nu van zijn pijn.