Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 20]

Hij die het zo goed weet
De morele wegwijzers van K.L. Poll

Wennen aan de vrede Essays over een tijdvak van voorspoed en ongeloof door K.L. Poll Uitgever: Meulenhoff, 184 p., f29,50

Frans Boenders

Kenmerkend voor de hedendaagse intellectueel is dat hij zich scherp bewust is van de ontoereikendheid, de feilbaarheid en de betrekkelijkheid van zijn kennis. K.L. Poll is ongetwijfeld een intellectueel van enig formaat, maar dit is niet kenmerkend voor hem. Het maakt hem tot een van de schaarse negentiende-eeuwse moralisten uit ons taalgebied, zeg maar: de schaduw van een Hollandse Thomas Carlyle. Ik vind dat merkwaardig, te meer daar Polls reëele leeftijd hem niet eens recht geeft op een vol pensioen, laat staan hem tot de nestor onder de Nederlandse wijzen zou maken. Er kan dus maar één verklaring zijn: Poll werd oud geboren.

Er bestaat een aanbiddelijk taoïstisch verhaal over Lau-tse, de legendarische schrijver van de Tau-te-tjing. Als foetus in het lichaam van zijn moeder leeft Lao-tse niet de normale duur van een zwangerschap, maar een periode van negen maal negen jaar. Hij komt dus ter wereld als een eenentachtigjarig kind; vandaar zijn naam Lao-tse die, naast ‘oude meester’ ook ‘het oude kind’ kan betekenen. Zijn moeder bekijkt hem en wordt zozeer door angst gegrepen dat zij terstond sterft. Na zijn bewogen geboorte leeft Lao-tse naar verhouding even lang als het verblijf in zijn moeder geduurd heeft. Hij groeit niet op tot een oud mannetje, want dat is hij al, maar tot een vrouw in wier lichaam spontaan een nieuw kind ontstaat.

Net zoals de legendarische Lao-tse de diverse mogelijkheden van het menselijk wezen: verwekking en seksuele differentiatie, geboorte en dood, in zich zelf voltrekt en dus overwint - zo lijkt de historische K.L. Poll de grote vraagstukken van onze tijd: vrede en voorspoed, ongeloof en ironie, onder de tucht van zijn maatgevende rede te hebben gebracht. Wie zo'n huzarenstukje aflevert, móét wel oud zijn geboren. En wat een opluchting na al die onrustzaaiers uit de jaren zestig! Waar dezen zich myoop stonden te verdringen en het weidse uitzicht node misten, staat meester Poll, de armen gekruist, terzijde van de jolige bende. Wanneer het gejoel bedaart, grijpt hij in. Streng maar rechtvaardig peroreert hij; hij verstrekt toelichtingen ten behoeve van de mentaal net iets minder bedeelden; hij geeft didactische duidingen aan gerateerde gymnasiasten en adviseert met liberale hand de vele door het welvaartssocialisme misleide padvinders. Vanuit zijn bovenmaatse hoogte schouwt hij neer op medemens en maatschappij, niet met minachting en niet vervuld van medelijden, maar met bijzonder begrip. Welwillend en belangeloos heit de als hopman in de wieg gelegde superpadvinder K.L. Poll morele wegwijzers naar de toekomst.

Poll weet alles zo goed en heeft over alles zulke welomschreven meningen. Hoe scrutineert deze bijzondere en toch eenvoudig gebleven man het geheim der dingen, hoe misleid zijn de anderen! Wie Polls meningen leest, begint snel te lijden aan diens opeenstapeling van beschaafde trivialiteiten. Hij krijgt het gevoel dat er maar wat raak wordt gekletst op de wijze van de gematigd bezorgde, langzaam nadenkende oudere kennis die het zo goed met je meent. Zo goed, dat je liever een straat omloopt als je zijn stijve silhouet in de verte ziet opdagen.

Meningen

Het is opvallend hoe weinig Poll anderen citeert als hij schrijft over maatschappelijke kwesties als onderwijs, politiek en de zeden. Als hij toch meningen van anderen aanhaalt, dan meestal om beleefd zijn afkeuring te laten blijken. Poll heeft wat een ander denkt niet echt nodig. De anderen mogen best wat zeggen; hij zal ze als een keurige heer met een scheef hoofd beluisteren om daarna te repliceren wat hij toch al had willen zeggen. Poll houdt een onophoudelijke monoloog - o, niet opdringerig of gelijkhebberig, maar toch: een alleenspraak. Nooit klinkt het ene woord hoger dan het andere, zelden windt hij zich op, nimmer laat hij een gemeen woord vallen. Hij valt niet uit de toon: dat kan niet, hij heeft geen toon maar een dreun. Zijn meestal korte, eenvoudig opgebouwde zinnen staan keurig in de rij. De daarin ontwikkelde gedachtengang redeneert nimmer naar een pointe toe. Poll rijgt meningen aaneen op de matter-of-fact dreun van de cultuurrecensent die alles gelijkelijk plet en vervlakt.

K.L. Poll

De cultuurcommentator zelf zit tijdens deze activiteit veilig ingesnoerd in zijn denk fauteuil, hij laat het vliegen en dromen aan de anderen over. Hij waakt en spiedt. Vanuit zijn gekoesterde, want als vrijheid ervaren positie weet hij, onbewogen en dus haarfijn, te melden wát bij wát past. Zo hoort in zijn moralistische visie egoïsme bij de liberalen, zelfvoldaanheid bij de christenen, ressentiment bij de socialisten. De wereld in een doosje, maar ziet, meester Poll heeft er tot lering van allen een gaatje in geboord waardoor hij ons een blik gunt op het gebeuren.

De commentaren van Poll nemen altijd de vorm aan van een verzameling meningen. Hij schijnt daarbij te vergeten dat meningen pas interessant worden wanneer ze geschraagd worden door informatie. Wie poneert: ‘Ik vind het hebben van een koningshuis een te verdedigen zaak’, uit een mening waar men weinig aan heeft. Wie daarentegen tot deze mening komt na een redenering die historisch, sociaal, politiek, psychologisch, juridisch et cetera geadstrueerd is, zou een waardevolle bijdrage geleverd hebben aan de discussie over de (on)zin van koningshuizen. Poll nu begint zijn stukken zoals men een schriftelijke cursus start. ‘Het koningschap in een parlementaire democratie heeft drie functies: een unificerende, een matigende en een exemplarische.’ Let wel: geen vier, geen twee, maar drie functies. Est modus in rebus, Horatius dichtte het al. En niet (ik noem zaken die men met evenveel recht tot de functies van het koningschap zou kunnen rekenen) een rituele, een exuberante, een reactionaire, een hiërarchische functie, nee: het gaat om de functies die Poll wil toekennen.

Het dieptepunt van de matheid bereikt Poll in zijn bijdragen over de spelling. Deze gevalletjes konden vijf jaar geleden misschien nog een aardig leesstuk in het Cultureel Supplement opleveren maar blijken inmiddels hopeloos overbodig geworden. Immers, twee of drie rari nantes niet te na gesproken, iedere met verstand begiftigde mens is onderhand over-

[p. 21]

tuigd geraakt van de rampspoedige gevolgen die elke verandering van de spelling teweegbrengt. Misschien is de kleurloosheid van deze stukken ook te wijten aan de omstandigheid dat hier weliswaar andere meningen ten minste even uitvoerig aan bod komen als Polls eigen visie, maar dat de steller daar weinig raad mee lijkt te weten: het zijn noch echte gesprekken noch essays waarin een pluralistische gedachtengang zijn neerslag vindt.

Gelukkig zijn er de opstellen over literaire onderwerpen. Het stilistisch ritueel, dat Polls essays over algemene en maatschappelijke kwesties verstart en versteent, is hier op minder dwingende wijze werkzaam. De auteur lijkt vrijer te ademen in de wereld van de letteren; hij produceert af en toe een onverwachte formulering van het type ‘de kennis van de kleinspraak’; hij neemt een enkele keer zelfs een oorspronkelijk standpunt in. In dat licht wil ik ‘Pijnlijk voor de gasten’, een opstel dat de afstand tussen gewone taal en poëtische taal analyseert, zonder meer voortreffelijk noemen. In de nauwelijks tien pagina's van dit essay treft men veel interessante gezichtspunten aan, die spontaan voortvloeien uit het gezond gebruik dat Poll hier van zijn nuchter verstand maakt. Wat meer is: de hedendaagse dichters zijn ermee gebaat, en de door de lectuur van moeilijk toegankelijke verzen wat getergde lezers wordt een hart onder de riem gestoken. De auteur omschrijft de poëzie van dichters als Kouwenaar, Faverey, Schippers en Bernlef heel trefzeker als ‘poëzie die doet denken aan landje-veroveren: de taalstrook waarop de isolements-dichter zich laat terugdringen wordt steeds smaller. Hij kan er bijna niet meer staan. Hij staat bovendien op de tenen van zijn evenzeer geïsoleerde collega's. Want dat is telkens het merkwaardige: hoe vrijer de versvorm en hoe kryptischer de taal, des te kleiner de variatie in ideeën. De gedichten lijken op elkaar, tot in het woordspel toe. Ze zijn niet alleen ontoegankelijk, maar ook verwisselbaar.’ Maar ook hier klinkt de schoolmeestersdreun weer door: ‘Als ik poëzie lees, stel ik vier eisen aan de schrijver:

1	Hij heeft iets te zeggen.
2	Hij beheerst zijn taal.
3	Hij is muzikaal.
4	Hij is serieus.’

Serieus - het woord is eindelijk gevallen. In een aantal stukken buigt Poll zich hoofdschuddend over het tekort aan ernst in de literatuur. In het proza beleven wij volgens hem ‘de bloeitijd van de conférencier-columnist’ of nog ‘de tijd van het permanente cabaret’. Zorgelijk vraagt hij zich af: ‘Hoe lang zal het sentiment van de ironie nog heersen over de Nederlandse literaruur?’ Ten aanzien van de ironische taal van Karel van het Reve heet het dat ‘zijn betoog is geschreven in de vorm van een samenspraak, met veel uitweidingen en grappen.’ Tja, over de artikelen van Poll kan men alleen zeggen dat ze zijn geschreven in de vorm van een alleenspraak, met weinig uitweidingen en zonder grappen. De vraag is: wie schrijft het beste? Vaststaat dat elk dartel dandyisme, dat iedere frivole uitspraak uit Polls geschriften is geweerd. Spel is wel het laatste dat men bij Poll moet gaan zoeken: deze man zegt altijd wat hij meent - hij meent ook altijd wat hij zegt. Zouden Polls bezwaren tegen de ironie uiteindelijk terug te voeren zijn tot angst voor de ontwrichting van zijn eigen zekerheden? Wie ironiseert, beweert iets dat hij terzelfder tijd niet wenst te beweren, hij slaat om zo te zeggen de stoel waar hij op zit aan stukken. Het is dit paradoxaal gebeuren dat Poll aan het protesteren zet. Meer ernst! roept hij geschrokken uit. Immers, le ridicule tue en onze ridder van de moralistische figuur wil zijn vele meningen niet meteen roemloos zien sneven.

Zoals de puritein het van angst besterft wanneer hij oog in oog staat met een libertijn omdat deze laatste de praktische, zij het averechtse conclusie trekt uit de theorie van het puritanisme - zo bezweert Poll ons de oren te sluiten voor het subversieve gezang der ironische sirenen: wij konden anders het evenwicht verliezen tussen Scylla en Charybdis, beide even letaal voor de moraal! Alles blijve zoals het is: knus vrede, gezellig kankeren, een dommelige democratie die een gematigd gebruikmaakt van clichés. Met dien verstande dat men leven en maatschappij dient af te stemmen op piecemeal engineering, het stukje-bij beetje bij sturen, waar die andere intelligente angsthaas, die Karl Popper heet, zulke successen mee heeft geboekt.

Gelukkig doorbreekt Poll zijn zelfgekozen saaiheid in uitzonderlijke gevallen. Zo verlaat hij de burcht van zijn ideële gemeenplaatsen wanneer hij zich terecht boos maakt over, bij voorbeeld, slecht en pretentieus vertaalwerk. Herman de Coninck gaat voor de bijl als vertaler van Edna St. Vincent Nillay, al valt ook hier geen onvertogen woord. Daar, in de stellige afwijzing van het ondeugdelijke, werkt Polls onverstoorbaarheid optimaal. De naakte feiten, gebracht met understatement blijken dodelijker dan vurige verontwaardiging.

Poll zou in de toekomst vooral zijn boze kant moeten tonen en zuiniger worden met zijn wereldwijze adviezen.