Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 19]

Een joodse Prometheus maakt zich los
Philip Roth's roman over de schrijver Nathan Zuckerman

Zuckerman Unbound door Philip Roth Uitgever: Jonathan Cape, 323 p., f32,70 Importeur: Keesing

Nienke Begemann

De Zuckerman van de titel van deze nieuwe roman van Roth is dezelfde Nathan Zuckerman die zich in The Ghostwriter via bizarre, shockerende fantasieën over Anne Frank losmaakt van een vaderfiguur, de schrijver Lonoff, en zich daardoor onvermijdelijk ook lossnijdt van een deel van zijn eigen achtergrond, van zijn ouders en van de joodse gemeenschap waarin zijn wortels liggen. In Zuckerman Unbound (een toespeling op Aeschylus en Shelley's Prometheus Unbound) ontmoeten we de schrijver Zuckerman (wat een naam) in de jaren zestig, op het moment dat hij plotseling miljonair is geworden door een boek, Carnovsky, dat zich als bestseller heeft ontpopt. Met deze roman heeft hij een nieuwe stap gedaan op de weg naar onafhankelikheid, niet alleen door het grote inkomen dat hem plotseling in de schoot valt, maar alweer door het overschrijden van conventionele en ook wel ethische grenzen. (Het doorsnijden van banden gaat bij Roth zelf ook altijd gepaard met het doorbreken van seksuele, religieuze en sociale taboes).

Carnovsky heeft ook andere gevolgen dan een nog grotere verwijdering tussen Zuckerman en zijn achtergrond. Hij heeft zich in dit boek ook losgeschreven van zijn goeddoende vrouw Laura, een alter ego dat niet past bij de vaderdoder die hij in wezen is. Maar tot zijn verbazing (en ook wel verwarring) merkt Zuckerman dat men algemeen aanneemt dat hij zelf Carnovsky is. Het lijkt alsof het duidelijker inzicht in zijn eigen identiteit, dat hij heeft gekregen door het schrijven van zijn ‘fictieve’ roman, als het ware teniet wordt gedaan door dat het boek, als het eenmaal bestaat, een eigen leven gaat leiden, en hem evenzeer verstrikt en verhult als hij eerder werd verstrikt en verhuld door de windselen van zijn relaties met zijn ouders en andere familieleden. Bovendien raakt hij door Carnovsky wel van zijn veel te heilige petrarkistische Laura af (en van zijn vader, zoals later blijkt), maar het boek veroorzaakt op zijn beurt een lawine van andere molenstenen, een publiek dat hem overal herkent, ook in de bus en op straat, een literaire agent van wie hij van alles moet, een Engelse kleermaker, hem aangesmeerd door de agent, die hem zes pakken tegelijk wil verkopen en met wie eindeloze discussies over knopen en voeringen gevoerd moeten worden en - het meest in het oog springend, een figuur als Alvin Pepler, die zich als met grote zuignappen aan Zuckerman vastklemt.

Chanteur

Pepler is een man met grieven tegen de corruptie van de media. Hij is bijna een parodie op de tragi-komische traditionele schlemiel, maar vertoont overigens gedrag dat op zijn manier even goed is ‘aangepast’ aan het moderne Amerikaanse leven als dat van Zuckerman zelf. Door oneerlijke praktijken van de tv-mensen heeft Pepler het jaren geleden afgelegd tegen een onbetekenende Wasp, in een fameuze quiz met prijzen die in de miljoenen liepen. Sinds die tijd is hij alleen maar bezig geweest wraak te nemen, mede namens alle Amerikaanse joden, want de schurken hebben hem ook nog laten afgaan op het punt van de Americana. Op een avond pikt hij Zuckerman op in een obscure delicatessenwinkel, en laat hem niet meer los tot hij hem zijn hele levensverhaal heeft verteld, en hem heeft gevraagd om de namen van goede literaire agenten, want hij heeft ook een roman over zijn eigen leven geschreven - de variaties op het thema van Zuckerman-Carnovsky stapelen zich speels maar onontkoombaar op.

Pepler is niet alleen een ‘pain in the neck’, maar hij blijkt ook de mysterieuze chanteur te zijn die Zuckerman met verdraaide stem opbelt om hem geld af te persen, waarbij hij dreigt Zuckermans moeder te zullen ontvoeren uit Miami Beach. (De creatie van Pepler zou zo uit een boek van Bellow kunnen zijn gelicht. Maar de naijver in Roths schrijverschap is een verhaal apart, misschien is competitie of emulatie een beter woord.) De Pepler-episode loopt met een curieuze sisser af: tenslotte vindt Zuckerman in zijn brievenbus een envelop met een zakdoek die hij aan Pepler had uitgeleend, met onmiskenbaar geurende vochtige sporen van misbruik, en een woedende brief waarin hij wordt beschuldigd zelfs Peplers leven en zijn afwijking te hebben gestolen voor Carnovsky. Tegen die tijd zijn de toespelingen op Portnoy's Complaint meer dan duidelijk, en ben je als lezer tamelijk verstrikt in Zuckermans netten - of spiegeldoolhof.

Het verdwijnen van Pepler is niet het einde van de complicaties die Carnovsky in het leven Zuckerman teweegbrengt. Het laatste effect van het boek voor Zuckerman zelf is de dood van zijn vader, aan het eind van deze roman. Daarmee komen we op een ander aspect van de versie van Prometheus die we volgens de titel van het boek in Zuckerman moeten zien. Het gaat niet alleen om Zuckerman als kunstenaar, of als helper van de mens in zijn strijd tegen de tyrannie van de goden (ofwel vaders).

Toen Prometheus verlost was door Achilles, mocht hij ten slotte plaatsnemen onder de goden van de Olympus in ruil voor het geheim dat hij alleen wist - namelijk dat het kind dat Zeus zou verwekken bij de aardse Thetis zou opstaan tegen Zeus en hem zou ombrengen. De post-Freudiaanse Zuckerman kan pas zijn plaats innemen onder de grote kunstenaars (Tolstoy en Flaubert worden meermalen met name genoemd, en het hele boek is een emulatie van wat Bellow of Malamud met vergelijkbare stof hebben gedaan, of zouden kunnen hebben gedaan als ze eraan gedacht hebben) als hij het geheim heeft onthuld dat geen man volwassen kan worden zonder dat hij zijn ‘ouders’ heeft omgebracht. Nathan Zuckerman doet dat in een gesublimeerde, indirecte vorm met zijn roman, die iedereen behalve hij zelf leest als een pure autobiografie. De verblinding van de schrijver voor zijn eigen diepste drijfveren? Daar lijkt het op, want ook zijn vader voegt hem op het moment dat hij sterft nog maar één woord toe, ‘Bastard’. Daarmee is de cirkel rond. De afvallige zoon is verstoten, de vader gedood, de onafhankelijkheid veroverd, ook al heeft Zuckerman zijn boek beschreven in de veronderstelling dat zijn vader het toch nooit onder ogen zou krijgen. Al lang voor het ontstaan van Carnovsky had zijn vader een beroerte gehad, hij kan niet meer zelf lezen of schrijven, en wordt verpleegd in een verzorgingshuis. Maar Nathan voorziet niet dat een familielied hem Carnovsky zal voorlezen, net zomin als Oedipus verwachtte zijn vader zomaar langs de kant van de weg aan te treffen.

Opluchting

De laatste scènes in het boek, de dood van de vader en de vliegreis terug in het gezelschap van de deugdzame broer Henry (geen joodse naam deze keer) zijn duidelijk hoogtepunten in Zuckerman Unbound. Oppervlakkig lijken ze op scènes bij Bellow, vooral in Mr. Sammler's Planet en Humboldt's Gift, maar ze hebben een andere strekking dan je ooit bij Bellow zou kunnen aantreffen: in plaats van verzoening en een bevestiging van de kracht van de familiebanden en van de joodse wortels lees ik althans bij Roth een verlangen naar een definitief lossnijden uit dat te strakke verband. ‘Zuckerman’ doet dat in ieder geval, al is het grotendeels onbewust. Maar zijn gevoel achteraf is ondubbelzinnig genoeg - het is pure opluchting en exaltatie.

Na zijn terugkeer uit Miami laat hij zich in een taxi naar het terrein van zijn jeugd rijden.

‘Wie ben jij dan wel?’ vraagt hem een neger die in het flatgebouw woont waar Zuckerman zijn jeugd heeft doorgebracht.

‘“Niemand,” antwoordde Zuckerman, en dat was dat. Je bent niet meer iemands zoon, je bent niet meer de man van een goede vrouw, je bent niet meer de broer van je broer, en je komt nergens meer vandaan.’

Op de weg terug naar New York komt hij langs de synagoge ‘waar hij Hebreeuwse les had gekregen na school, tot zijn dertiende. Het was nu een Afrikaanse Methodistische Episcopale Kerk’.

Zou het schrijven van Portnoy's Complaint helemaal niets met het schrijven van Carnovsky gemeen hebben? En wordt Roth evenzeer verguisd door zijn joodse achterban als Nathan Zuckerman? Dat zou wel iets verklaren van de stroefheid en onwil om over zijn persoonlijk leven te praten die zo sterk naar voren kwam in het interview met Bibeb (VN, 14 maart 1981).

Zuckerman Unbound vind ik een knap geschreven, knap gecomponeerde roman, met mooie absurde scènes en heel ontroerende momenten. Het is in zekere zin een beetje coquet, maar ook ambitieus en flink. Ik denk niet dat het Roth overal in dank zal worden afgenomen.