Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 15]

Een leven achter glas
‘De blauwe salon’: Boudewijn Büchs debuut als romancier

De blauwe salon door Boudewijn Büch Uitgever: De Arbeiderspers, 193 p., f27,-

Maarten 't Hart

De blauwe salon, Boudewijn Büchs debuut als romancier, bevat de levensbeschrijving van een op jeugdige leeftijd overleden jongeman, Benedictus genaamd, die ‘steeds in situaties geraakt waar hij vreemd aan is’. Zijn leven wordt in vier hoofdstukken verteld, terwijl een vijfde hoofdstuk enige aanvullende documenten bevat. Elk volgend hoofdstuk, of afdeling zoals het in de roman heet, valt korter uit dan het vorige. De vlegeljaren beslaan drieënzestig pagina's; De liefdesjaren eenenveertig; De openbaring drieëntwintig, en De apotheose wordt ons in zes pagina's verteld. Door deze opzet lijkt het alsof het leven van Benedictus steeds sneller verloopt. Weliswaar correspondeert dit enerzijds met ons aller ervaring dat de jaren, naarmate je ouder wordt, steeds vlugger voorbij lijken te gaan, maar het zorgt anderzijds ook voor iets onevenwichtigs in de opbouw van deze roman. Het lijkt of wij een maaltijd voorgezet krijgen, aanvangend met een groots hoofdgerecht, waarop een kruidige soep volgt, die weer gevolg wordt door een hors d'oeuvre. Ten slotte staat een heel klein toetje voor ons: de apotheose. Bij de, grotendeels in de ik-vorm gestelde documenten die daarna nog volgen had ik het gevoel alsof de hoofdrolspeler na een toneelvoorstelling in de zaal op een zeepkist was gaan staan en informeel iets meedeelde over zich zelf. Erg gelukkig kan ik deze constructie niet vinden.

Büch zelf heeft, in het Leidsch Dagblad van 28 maart 1979, in een interview gezegd dat hij werkt aan ‘een volslagen doorgeconstrueerde vorm van literatuur. Eindeloos pielen en prutsen’. Inderdaad: De blauwe salon is een ‘doorgeconstueerd’ boek: het leven van Benedictus wordt ons verteld door zijn biograaf Lothar Gottlieb Mantoua, wiens werkwijze op zijn beurt weer uit de doeken gedaan wordt door een anonieme figuur die in de wij-vorm schrijft. Büch noemt dit, op pagina 123 van zijn boek, zelf terecht een ‘omslachtige verhaaltrant’, maar hij rechtvaardigt dit met een opmerking op pagina 71: ‘Om de tot onderwerp gekozene zo objectief mogelijk tot zijn recht te laten komen, heeft men gekozen voor een formele, analytische taal, waarin geen enkel misverstand zou kunnen ontstaan omtrent het meegedeelde en waardoor de afstand tot het onderwerp dermate groot zou kunnen uitvallen dat men een op die wijze verkregen beeld voor absoluut betrouwbaar kon houden. Voorts was ook een andere herstelling op zijn plaats: zowel de behandelde persoon als zijn levensbeschrijver koesterden beiden een grote passie voor de negentiende eeuw, in het bijzonder voor het romantische tijdperk, zodat de gebezigde taal misschien geen afspiegeling was van hun spreektaal maar toch zeker wel van hun denkwereld.’

Bespiegelingen

Dit getrapte systeem van vertellen zorgt er weliswaar inderdaad voor dat wij het gevoel hebben alsof het leven van de held zich achter glas afspeelt, maar het genereert ook mijns inziens nogal overbodige bespiegelingen over de verhouding tussen Benedictus en zijn biograaf, van welke overbodigheid wij ons eerst recht bewust worden als ons op pagina 118 wordt meegedeeld dat de biograaf ‘niemand anders was dan de ongelukkige zelf’.

Volgens mij had Büch zijn roman beter, zonder omweg van Mantoua en wij, rechtstreeks in de hij-vorm kunnen schrijven en ik grond deze overtuiging op de herhaaldelijk in deze roman opduikende passages waarin ons zonder biografische franje een en ander over een bepaalde belevenis van Benedictus wordt verteld. Die gedeelten zijn over het algemeen uitstekend. Zo wordt ons vanaf pagina 18 tot pagina 33 verteld hoe het Benedictus vergaat in een katholiek jeugdkrankzinnigengesticht en dat zijn voortreffelijke bladzijden, die geplaatst kunnen worden naast de door Jeroen Brouwers enigszins vergelijkbaar beschreven ervaringen in een jeugdinternaat. Ook verderop vinden wij telkens losse gedeelten, enkele scènes, die laten zien dat Büch heel wat kan; ik denk onder andere aan de vispartij met de vader (pagina 63-65), waarin, voor zover ik weet, voor het eerst in de geschiedenis vader-zoon incest wordt beschreven, aan de beschrijving (pagina 82-85) van de eerste zoen op een kermisterrein, dat elke Leidenaar onmiddellijk herkent als het door 3 oktober-regen doorweekte Schuttersveld, aan de sobere verslaggeving over de dood van de zoon van Benedictus en aan de magnifieke passage over een fietstocht en een kerkhofbezoek van Benedictus met een jongetje, Prins genaamd, dat achter een kapel bemind wordt.

Boudewijn Büch

Negentiende eeuws

Waartoe dan die overbodige Mantoua ingevoerd? Waarom dat gefilosofeer in de hij-vorm? Om aan het geheel een negentiende-eeuws cachet te geven? Wellicht, maar ik acht het overbodig en fragwürdig lijkt mij ook dat de roman inderdaad in een nogal gekunsteld negentiende-eeuws proza is geschreven. Overigens is dit proza toch doorschoten van Revismen (voorbeelden: ‘en dat zij hem geriefd zou hebben in een bollenschuur’, ‘dat een toekomstig bankdirecteur het lid in de mond nam van een toenmalige robbedoes’), dus zo negentiende-eeuws is het nu ook weer niet. Soms treft men ook Van Oudshoorn-achtige zinswendingen aan (‘Voor hem was blijkbaar nu de derde klas ruimschoots voldoende’) en op pagina 128 schrikt men op bij een twintigste-eeuwse uitdrukking: ‘De liefdedaad verrichten in een nauwelijks bemeubelde kamer, waarin zelfs geen ledikant aanwezig was, geleek ons een onhaalbare kaart’ (cursivering van mij). Blijkbaar was het ook een ‘onhaalbare kaart’ om het gehele werk in negentiende-eeuws jargon te schrijven. Toch is deze Reviaans ouderwetse taal vaak best effectief en met grote regelmaat ben ik in lachen uitgebarsten bij een onverwacht grappige zinswending.

Niets is overigens typerender voor de negentiende-eeuwse romankunst dan lang uitgesponnen dialogen en daarom zouden enige specimen daarvan, ter typering van Benedictus, niet misstaan hebben in De blauwe salon. Maar op pagina 43 wordt gezegd:

[p. 18]

‘Hoe zij sprak, kon hij slechts gebrekkig weergeven daar hem altoos de kunst van de geschreven dialoog vreemd zou blijven’ (Tussen haakjes: het komt mij voor dat hier een merkwaardige compositorische fout wordt gemaakt. De hij in deze zin is Benedictus, maar wat doet het er nu toe dat deze geen geschreven dialoog kan weergeven: hij schrijft het boek immers zelf niet. Hier zie je hoe de drietrapsvertelling ongewild fouten baart). Op pagina 163 wordt deze mededeling nog maar eens herhaald (‘Maar zowel Benedictus als zijn biograaf beheersten niet de weergave van een dialoog’), alsof Büch meent dat wij dat misschien vergeten waren. Ik vind het een vreemde zaak dat romanschrijvers zich excuseren voor het feit dat ze geen dialoog kunnen schrijven. In Een Fries huilt niet maakte Gerrit Krol een dergelijk excuus. Of je schrijft dialoog, of je doet het niet, maar je daarvoor excuseren is belachelijk. Er zijn prachtige romans zonder dialoog geschreven (door Van Oudshoorn, Van Schendel, Virginia Woolf), dus waarom daar zo moeilijk over gedaan? Om personen te typeren en tot leven te wekken is dialoog wel een eerste vereiste en bovendien verlevendigt dialoog een roman in hoge mate, maar een excuus is zinloos, en zeker zo'n excuus als dat van Büch die het laat volgen door de mededeling: ‘Men deelt zo dikwijls in de hedendaagse romankunst loze gesprekken mede, die staan voor even loze gedachten.’ Hoe kan Büch dat weten? In het eerder genoemde interview deelt hij immers mee dat hij principieel geen romanliteratuur van na 1900 leest.

Plezier

Hoezeer De blauwe salon ook afwijkt van hedendaags proza: in één opzicht is Büch verwant aan enkele andere hedendaagse prozaschrijvers. Evenals Hermans, Hotz en Komrij belijdt hij herhaaldelijk een diepgaande afkeer van psychologie en sociologie. Ook ik ben trouwens van mening dat dit volstrekt zinledige en totaal overbodige disciplines zijn. Ze kunnen zonder enig bezwaar worden afgeschaft, zodat daarmee de aan de universiteiten zo noodzakelijke bezuinigingen gemakkelijk hun beslag kunnen krijgen. Kabinetsinformateurs, neem dit ter harte.

Deze recensie klinkt nogal kritisch. Daarom wil ik er aan het slot aan toevoegen dat ik De blauwe salon tweemaal gelezen heb, de tweede keer met nóg meer plezier dan de eerste keer. Vooral het eerste gedeelte, De vlegeljaren, dat haast door Lodewijk van Deyssel bewerkt lijkt, vind ik goed. Helaas lijkt het wel of de kwaliteit van de volgende gedeelten rechtevenredig is met de steeds geringere omvang.

Wel vind ik het jammer dat ons nergens wordt meegedeeld welke studie Benedictus met een doctoraal examen heeft bekroond en ik weet zeker dat biograaf Mantoua zich vergist als hij meedeelt dat Benedictus tragisch om het leven is gekomen, want onlangs zag ik de Ongelukkige nog dwalen rondom het huis van Piet Paaltjens op de Hogewoerd in Leiden.