Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 11]

De schrijver heft zich zelf op
Ironisch elan in de nieuwe roman van Willem Brakman

Ansichten uit Amerika Roman door Willem Brakman Uitgever: Querido, 172 p., f23,50

Frans de Rover

Hoewel de toekenning van onze hoogste letterkundige onderscheiding, de P.C. Hooftprijs, toch minstens de indruk wekt van definitieve canonisering van een auteur en zijn (afgerond) oeuvre, lijkt voor de meest recent gelauwerden die bekroning eerder te functioneren als aanmoedigingsprijs om nieuwe wegen in te slaan. Harry Mulisch (P.C. Hooftprijs 1977) liet de literaire schrijverij even rusten (hoewel...), begaf zich op het pad van de filosofie en beschreef de compositie van de wereld. Willem Brakman (P.C. Hooftprijs 1980) bleef weliswaar binnen het domein van de literatuur, maar schreef met Ansichten uit Amerika niet alleen ‘zijn volgende roman’: hij beschreef de compositie van een roman. En voor Brakman is een roman meer dan zo maar een vlot geschreven reeks gebeurtenissen; voor hem is een roman (of verhaal) de uitdrukking in taal van ‘de’ wereld zoals die zich in beelden (op reprodukties en ansichten bij voorbeeld) manifesteert. De enig mogelijke uitdrukking en daarmee ‘werkelijkheid’.

Zo weergegeven kan de overeenkomst Mulisch-Brakman een wat geforceerd-geconstrueerde indruk maken. Maar ik beoog meer dan een retorische trucage. Juist in de visie op het schrijven, door Brakman zelden zo pregnant geformuleerd als in dit boek, tonen de twee auteurs een bijzondere verwantschap. De constructie van Brakmans roman roept onmiddellijk Mulisch' polemische reactie aan het adres van zijn critici op, De Verteller verteld (1971). De eerste bladzij van dat weerwoord bevat een glasheldere, schematische uiteenzetting van het verschil tussen ‘een schrijver’ en ‘een verteller’. Summier samengevat wil het zeggen dat het verhaal van een verteller het verslag van een ervaring is die voorafging aan het schrijven; dat het verhaal geen invloed heeft op de auteur, dat het een teken is dat naar iets anders dan zich zelf verwijst en dat het een toegift is op het bestaan van de auteur. Het verhaal van een schrijver is zelf zijn ervaring; het verandert de auteur, die in feite toegift is bij het verhaal, en het is een teken dat naar zich zelf verwijst: ‘werkelijkheid’. In Brakmans roman wordt met al deze gegevens een superieur ironisch spel gespeeld door ze ‘zichbaar’ te maken. Het boek bevat niet alleen het verhaal over de ontwikkeling van een jongeman in een vooral erotisch uiterst gecompliceerde ambiance, het bevat ook in voetnootvorm de commentaren daarop van ‘de schrijver’ en ‘de verteller’. In afwijking van Mulisch, maar wél keurig volgens de literatuurwetenschappelijk gangbare terminologie, verwijst Brakman met ‘de verteller’ naar de vertelinstantie, degeen die ‘het verhaal’ in juist deze vorm presenteert, en met ‘de schrijver’ naar zich zelf (maar dan wel in de derde persoon!). Die interrumperende personages of personificaties stellen de dubbele bodems, de ironie, voortdurend aanwezig. Maar het ironische van de ironie is dat op die manier ook een samenhangende poëtica van Brakman in beeld komt die aansluit bij de traditie van de hermetische, maniëristische literatuur.

Prater

Voor Mulisch' begrip ‘verteller’ heeft Brakman een andere, in zijn geval treffender aanduiding. Zo laat hij zijn verteller opmerken dat die ‘zijn genoegen altijd “post festem” beleeft, dat wil zeggen, er is nauwelijks sprake van bewuste constructie en pret vooraf, maar van een “scheppen in schemer” en vreugde nadien (waar bij voorbeeld ook de bijbel het over heeft). Dit belangrijke feit onderscheidt de verteller van de prater.’ Op twee niveaus is zo'n prater in de roman vertegenwoordigd. Allereerst in de figuur van ‘de schrijver’ die steeds wil afdwalen van het verhaal, opwindende gebeurtenissen expliciet wil toevoegen en vooral eigen ervaringen zou willen beschrijven. Wanneer de jongeman in het verhaal een bijzondere (uiteraard oedipale) relatie tot zijn gestorven moeder blijkt te hebben, interrumpeert ‘de schrijver’ onmiddelijk met herinneringen aan zijn eigen ‘wondere liefde voor zijn moeder’. Maar dat komt hem terecht op een reprimande van ‘de verteller’ te staan: ‘Zo heeft de verteller niets aan de liefde van de schrijver voor zijn moeder, die liefde hoort in de eigen gebieden thuis en is niet waard dat er hier over wordt verteld. Niet dat wat de schrijver als persoon onderlijnt hoort in een verhaal, maar wat van hem af wijst. Het behoort iedere schrijver dag en nacht te achtervolgen dat hij alleen maar bestaat voorzover hij zich opheft.’

Willem Brakman (tekening: Siegfried Woldhek)

Schrijver en verteller staan voortdurend op gespannen voet met elkaar, al beseffen ze dat ze elkaar op een speciale manier nodig hebben: ‘Echt doorleefd materiaal dient er door de schrijver te worden aangedragen, de verteller zorgt wel voor een vorm, en als het enigszins kan in goede samenwerking, want zo zou het toch moeten zijn: alles eendracht en samenzang.’ Maar zo is het niet; naarmate het verhaal zich ontwikkelt, bemerkt de schrijver dat het aan zijn greep ontsnapt en in handen van de verteller een eigen loop gaat bepalen. Tegen het einde heeft de schrijver al sputterend en ten slotte zwijgend het nakijken; het verhaal is geenszins het verslag van zijn ervaringen, het is een ervaring voor hem zélf geworden.

Fantast

In dat verhaal treedt een afsplitsing van de schrijver op: in de figuur van de jongen Ben krijgt de prater op het tweede niveau gestalte. ‘Prater’ wil hier vooral betekenen: romanticus, fantast, bedenker en verteller van schitterende gebeurtenissen. Nadat de jongen al vroeg zijn moeder verloren heeft, moet hij ook de gruwelijke aftakeling van zijn vader-dekastelein meemaken. Na diens dood drijft Bens zuster Asselien het provinciale café in een doodlopende straat van ‘het onlieflijke stadje E.’ Als een super-moeder ontfermt zij

[p. 12]

zich over de verweesde Ben; door haar bemoeienis krijgt hij achtereenvolgens baantjes als wapenverkoper, rattenvanger en vertegenwoordiger in spelletjes. Wanhopige werkzaamheden voor een wanhopige, ook seksueel verwarde jongen. Want Ben is niet van deze wereld: hij voelt zich een ‘lonely wolf’, hij wil maar één ding: naar Amerika, naar het gedroomde leven - cowboy in het Wilde Westen. De situatie wordt gespannen wanneer een andere eenzame, de oudere landschapsfotograaf Lam (‘Ik heb het moeilijk Ben, ik doe in antiek, tweedehands auto 's en discrete verhuizingen’), zich in de familiekring binnendringt en als barkeeper in het café gaat werken. Hij zit achter de ongenaakbare, altijd in het zwart geklede Asselien aan (in de buurt bekend als ‘de hete non’), maar ziet in dat hij zijn doel het best kan bereiken door het over het dromerige broertje te spelen. In subliem beschreven scènes probeert hij de lonesome cowboy te paaien voor zijn plannen het café te verbouwen tot een zwoel rood paleis: ‘We houden de zaak sjiek, alleen lui uit de bouwerij en verder zakenlieden, helder is duidelijk.’ Ben had zich iets anders gefantaseerd, meer in de sfeer van zijn beloofde land. ‘Een saloon? maar wis en waarachtig Ben, maar waarom per se reetzweet en paardepoep? Wat ik bied is het Wilde Westen. Kijk, wat willen die cowboys, wees eerlijk, waaraan denkt zo'n koeieverkrachter daarbuiten tussen de cactussen? Aan planken, spijkers, leer, touw? Daar heeft ie zijn buik van vol, geloof Lam. Goudlamé, dat wil hij! Balkietelend rood met goudstof, een visnet met groene glazen ballen, zwartleren poefs en splitjurken tot de oksel. Leer mij de cowboys kennen, ik ben in dienst geweest jongen, en dat is helemaal het Wilde Westen.’ Ook voor de gitaartokkelende Ben is een bijzondere rol weggelegd: ‘En jij krijgt je Home on the Range, iedere zin in een andere belichting: rood, geel, blauw, en dan witte lieslaarzen, een geelzijden gulp, geschminkt bovenlijf met tepels van bladgoud. Ben jongen, Europa ligt voor je open: Olst, Wijhe! Saasveld!’

Geluk

De situatie loopt uit de hand. Lam ontdekt een bijzondere verhouding tussen zijn hete non en haar broer; hij suggereert Ben om nu maar eens definitief naar Amerika over te steken, anders zal hij wel eens wat fotomontages van Asselien maken. Maar Asselien onthult dan aan Ben hoe ze zich gewroken heeft op de afgetakelde vader voor zijn nachtelijke bezoeken aan haar slaapkamer; Ben begrijpt de vingerwijzing. Lam wordt geveld door een dodelijk schot uit een plasticpistooltje. Ben en Annelies blijven samen achter met op de tafel voor hen een oerhollandse warme maaltijd, en Ben weet ‘dat het er voortaan om zou gaan zich zo voorzichtig en behoedzaam mogelijk af te schermen tegen het gevoel van geluk.’

Incest, veile lusten, seks, drank, moord en doodslag, spanning en sensatie; alles wat God verboden heeft komt in dit verhaal over het voetlicht. Een draak van een verhaal kortom. Maar zoals het provinciale decor waartegen het drama zich afspeelt tevens het universele decor van ‘de western’ is, zo heeft alles in dit boek een parallel met iets anders. De schrijver, de verteller, de verhaal-personages, de gebeurtenissen, het triviale en het ‘hoge’: alles en iedereen zijn op wonderbaarlijke manier, ik zou willen zeggen: op de manier van de ars combinatoria, met elkaar verbonden en van elkaar doordrongen. Die bijna onafzienbare hoeveelheid combinatiemogelijkheden is het boeiende van het boek. Tegelijkertijd is de roman echter meer dan een hoogstandje in vorm en taal. In en achter het ironische steekspel van ‘verteller’ en ‘schrijver’ lag een complete, traditionele poëtica; uit de ironische toonzetting waarmee al die variaties op de oedipale driehoek, al dat gewroet en geïntrigeer beschreven is, komt een mensvisie naar voren die vooral ingegeven is door mededogen. ‘Er bestaat zo iets als een ideale verhouding tussen gebeurtenis en intensiteit, en het is wel zeker dat die het dichtst wordt benaderd door in de gebeurtenissen te schrappen.’ De verteller schrapt, de lezer vult aan en ervaart de intensiteit van het verzwegene. Juist door de karikaturale, dus fragmentarische voorstelling van mensen met hun woelende emoties door te trekken tot het punt of moment dat de karikatuur door het lachwekkende heen het zicht opent op universele aspecten van het menselijk tekort. Met een bewonderenswaardig ‘élan vital’, met een virtuoze ironie, is Brakman er in deze roman in geslaagd zijn thema op voor hem unieke wijze met ‘vorm’ te verbinden.

Nogmaals: ‘Het behoort iedere schrijver dag en nacht te achtervolgen dat hij alleen maar bestaat voorzover hij zich opheft’: het verhaal als enige mogelijkheid van bestaan; de auteur als toegift (heel toepasselijk heet de recent verschenen bundel met kritieken op werk van Brakman Het verlangen om er niet te zijn). Maar om met een bij dit type auteurs zo geliefde stijlfiguur, de paradox, te besluiten: deze roman met een afwezige schrijver stelt op een glorieuze manier Willem Brakman in de Nederlands literatuur aanwezig.