Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 10]

Koele, dodelijke proporties
Eric Ambler geeft een perfecte analyse van deze tijd

The Care of Time door Eric Ambler Uitgever: Weidenfeld & Nicolson, 250 p., f41,10 Importeur: Keesing

R. Ferdinandusse

Graham Greene heeft - ergens, eens - geschreven dat Eric Ambler ‘unquestionnably our best thriller writer’ is. Dat onze slaat natuurlijk op het feit dat Greene en Ambler beiden Brit zijn, en je vindt die uitspraak, of dat citaat, althans die vijf woorden, dan ook terug op de voorkant van alle Ambler-deeltjes die verschenen in de Fontana-pocketreeks. Greenes juichkreet was voor Amerika natuurlijk minder geschikt, maar omdat ook daar zeer veel bewonderaars van Ambler zijn te vinden, staat op alle voorkanten van de Ambler-boeken in de Ballantine pocketreeks: ‘The Greatest Spy Novelist of All Time’. Zulke citaten of uitroepen worden door uitgevers meestal ongevraagd op omslagen gezet en daarom volsta ik met de opmerking dat ik me in de omschrijving van Graham Greene heel wel kan vinden.

Toch heeft zo'n uitspraak nadelen: het wekt verwachtingen en het is maar de vraag of de schrijver in kwestie daartegen is opgewassen. Ik heb eens een vriend Journey into Fear van Ambler aanbevolen, met de nodige lof, en juist daardoor denk ik, viel het tegen. Journey into Fear is een vrij simpel verhaal. Een Engelse ingenieur die voor het Turkse leger werkt wordt op een avond beschoten. De Turkse politie denkt dat hij belaagd wordt door een Duitse agent en dat hij beter snel het land kan verlaten. Hij wordt naar een vrachtschip gebracht dat naar Genua vaart. Aan boord enkele vreemde figuren met valse paspoorten, en een huurmoordenaar. De ingenieur, Graham, is bang. Vanaf het moment dat op hem geschoten is en zijn hand geraakt. Elke dag op de boot is een dag vol angst. Aan het eind van de tocht wordt hij even tot geweld gedwongen. Het boek eindigt, Ambleresk, in de trein naar Parijs. Aan de horizon zoeklichten die de hemel aftasten. Het boek verscheen in het voorjaar van 1940 en dat is in elke regel te lezen. Om Twen aan te halen: geschreven op de huid van de tijd, maar wel met een stethoscoop, want de hartslag is constant hoorbaar.

Wie - als mijn hierboven genoemde vriend - aangelokt door Graham Greene de bekende, actie geladen clichés van het thrillergenre, uitgebouwd en aangedikt door film en tv verwacht, komt bedrogen uit; hij heeft afgewacht in plaats van te lezen.

Nachtmerrie

Het is een lot dat Ambler meermalen beschoren is geweest. Hij oogstte roem met vijf boeken in de jaren 1936-1940, waaronder het befaamde The Mask of Dimitrios, waarin het direct vooroorlogse Europa haarscherp beschreven is. In reactie op de patriottische spionagelectuur schiep hij als eerste de anti-held, de hoofdpersoon (een ingenieur, een schrijver) die in de spionage, en daardoor ook meestal in een nachtmerrie, verzeild raakte. In de oorlog schreef hij scenario's voor propagandafilms en vertrok daarna naar Hollywood voor hetzelfde werk voor de gewone film. Pas in 1951 kwam hij weer tot het schrijven van thrillers. The Judgement on Deltchev ging over een staat in Oost-Europa, en een proces tegen een partijleider, en het werd hem niet in dank afgenomen. De linkse lezers die hij had vonden hem een verrader, omdat hij de Russen attaqueerde. Andere lezers misten die vertrouwde sfeer van voor veertig toen het nog om antifascisme tegen fascisme ging, en de meeste lezers (met onder anderen als woordvoerder Raymond Chandler) vonden dat Ambler te intellectualistisch was geworden. In die tijd betekende dat gewoon dat je niet door het gewone volk van de toonbank werd geplukt. Ambler heeft zich later met twee schitterende zinnen op Chandler gewroken: ‘O ja, Chandler. Was zeer begaafd, maar heeft wel zijn hele leven altijd hetzelfde geschreven.’ Dat is dan ook precies wat Ambler tot zijn hoge positie in de rangorde der thrillerschrijvers heeft gebracht: hij herhaalde zich niet. Soms zijn echo's van vroeger in zijn werk hoorbaar. Ik had dat sterk bij het lezen van zijn nieuwe boek, zijn twintigste, drie weken geleden verschenen: The Care of Time, dat me herinnerde aan het al genoemde Journey into Fear. Niet alleen omdat een oud Ambler-motief van de trein erin terugkeert, maar het is even klein en compact; en zoals Journey into Fear de harde schaduwen van de Tweede Wereldoorlog meedraagt, zo is The Care of Time doortrokken van de waanzin van een derde, uitgelokt door de verfijning van het terrorisme.

Eric Ambler

Terrorisme

Amblers hoofdpersonen zijn steeds buitenstaanders geweest, soms oprecht, soms ook tamelijk doortrapt. De hoofdpersoon in The Care of Time is een ghostwriter, die ook tv-interviewer is geweest, maar van wie gaandeweg ook steeds verder onthuld wordt dat hij in de spionage een verleden heeft, en met zijn vroegere chef in de CIA nog een appeltje te schillen. Ambler heeft, zijn vorige boeken bewijzen dat, steeds een perfecte analyse gegeven van de tijd waarin wij leven. In dit boek stelt hij onomwonden dat we staan voor de tweede, grote golf van het terrorisme, en de contouren daarvan worden in zijn verhaal duidelijk.

De ghostwriter komt in contact (gedwongen, en zeer geloofwaardig geconstrueerd) met een internationale bemiddelaar, een lobbyist, die bezig is voor een Arabische Vorst een Amerikaanse basis te versieren. De tegenprestatie die het Westen moet leveren is in de vorm van zenuwgas, en officieel wil niemand dat, vandaar de bemiddelaar. De tegenstanders, het Mukhabarat Zentrum, zetten hun terroristen in, de Arabische Vorst heeft in Oostenrijk in een oude zilvermijn de beste schuilkelder van de wereld laten bouwen, de hoofdpersoon, de ghostwriter, ziet kans door een onverwacht spontaan tv-interview iets van de dreiging duidelijk te maken, als hij er tenminste in slaagt het bandje met het interview weer in Amerika te krijgen.

Het is, helaas, niet Amblers meesterwerk geworden. Geen Dimitrios, geen Schirmer Inheritance, geen Levanter. Het is de vraag ook of dat gekund zou hebben. Thrillerschrijvers als Forsyth en Collins en Lapierre in The Fifth Horseman, en kwakzalvers als Ludlum hebben voor het terrorisme de wereld nodig, het Witte Huis, het Kremlin, Khadaffi en het Japanse Rode Leger en Carlos en wat al niet, het is breed opgezet, het rookt en het smookt. Ambler brengt het terug tot kleinere, dodelijker proporties, kort en terughoudend beschreven. Pas op het eind is er een beetje geweld, het is opnieuw geen kwestie van afwachten maar van lezen. The Care of Time is de wereld van de beroeps, waar met voorzichtigheid en terughoudendheid wordt geopereerd. Het middenstuk van het boek is zelfs nog iets te wijdlopig, met te veel franje over zaken die er eigenlijk weinig toe doen die alleen de sfeer wat versterken.

De hoofdpersoon wordt naar Europa gelokt, naar de Arabische Vorst, om een boek te schrijven over een terrorist uit de vorige eeuw. Ambler gebruikt als motto voor zijn boek een fragment uit diens nagelaten geschriften, waarin de vrouw van A.I. Herzen wordt opgevoerd die van elke vijand van haar man steeds zegt: ‘Time will take care of him’. De tijd zal wel met hem afrekenen. Natuurlijk, dat doet de tijd met ons allemaal, maar het is duidelijk wat een angst dat met zich meebrengt. En Ambler heeft, net als veertig jaar geleden, nog steeds het vermogen om die angst in koele, simpele zinnen om te zetten.