Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 59]

De verzorging van de herinnering
De bijzondere eerste roman van Marilynne Robinson

Housekeeping door Marilynne Robinson Uitgever: Faber & Faber, 219 p., f33,20 Importeur: Nilsson & Lamm

Nienke Begemann

Het middelpunt van deze verbazingwekkende eerste roman is een diep meer uit de ijstijd ergens in de bergen in het Amerikaanse Verre Westen. Het is koud, oud en mysterieus en houdt de hoofdfiguren, de kinderen Ruth en Lucille en hun tante Sylvie, in zijn ban, omdat hun grootvader er met een luxe trein in is verdwenen vanaf de immense spoorbrug die de oevers van het meer verbindt. Deze bizarre ontsporing heeft het stadje Fingerbone zijn enige eigen stukje geschiedenis geschonken - geschiedenis die voor de kinderen tot eigen legende wordt nadat hun moeder de grootvader achterna is gezeild in een geleende auto, die ze in volle vaart, met de raampjes neergedraaid, vanaf een klip de diepte heeft ingereden.

Daarna worden de kinderen vijf jaar lang opgevoed door hun grootmoeder, de weduwe van de grootvader in de Pullman op de bodem van het meer. Als zij sterft komen er twee ongetrouwde oudtantes, die snel en opgelucht verdwijnen als Sylvie verschijnt, de jongste dochter van de verdronken grootvader en de geliefde grootmoeder, zuster van hun verloren moeder. Met tante Sylvie begint er een ander soort huishouden dan de kineren gewend waren. Sylvie heeft tot dan toe gezworven en als verstekeling in vrachtwagons dwars over het continent gereisd. Ze woont nergens. Ze is wel ooit getrouwd geweest, maar over haar man wordt niets bekend - evenmin als over de vader van de meisjes, die ook in het niets is opgelost.

Hoewel Sylvie pas vijfendertig is, ziet ze de dingen al bijna door het verdronken oog van haar vader. Ze is vertrouwd met de kou, met het water, met sneeuw, met boten en treinen en met de fatale brug. Ze praat wel veel over huishouden, ze begint ook met het aanleggen van voorraden (kennelijk een essentieel punt), bij voorbeeld van lege conservenblikjes en oude kranten. Ze maakt alle kasten schoon en leeg, en laat de deuren verder open staan. Ze koopt spectaculaire onpraktische kleren voor de kinderen, en ze komt thuis met zelf gevangen vissen in de zakken van haar enorme regenjas. Maar in de ogen van Lucille, de oudste, wordt dat alles tenslotte onverdraaglijk. Als Lucille wakker wordt uit de dromen van de eenzame, verlaten kindertijd, die ze alleen met haar zusje en haar grootmoeder heeft doorgebracht, en ontdekt hoe anders de rest van de wereld leeft, verlaat ze op een avond het grootouderlijk huis en Sylvie en Ruth, en trekt in bij een oude ongetrouwde lerares van haar school. Een tante als Sylvie die je als een zwerver kunt aantreffen op een bank in het park met een krant over haar gezicht, die thuis trouwens slaapt met haar kleren aan en haar voeten op het hoofdkussen, waaronder haar schoenen, en een kartonnen doos met al haar bezittingen, zelfs haar tandenborstel, onder het bed - een zusje dat die tante als een schaduw volgt, dat bang is voor de meisjes waarmee Lucille zo graag wil omgaan, dat haar haren niet kamt, en op school hoe langer hoe minder stil kan blijven zitten - dit alles wordt Lucille te griezelig, te bedreigend.

Marilynne Robinson

Maar Ruth, als haar bijbelse naamgenoot, blijft Sylvie trouw. Ruth leert veel van Sylvie, vooral hoe het vloeibare water, de doden in het meer en de doden in de herinnering, even werkelijk, geruststellend zelfs, zijn als het vasteland van huizen, kleren, bezittingen. Het leven van die twee gaat hoe langer hoe minder om dat soort huishouden, maar om liefde, trouw en vooral verlangen, omdat dat prefiguraties zijn van een toekomstige tijd, een tijd van hereniging, een tijd waarin alles begrijpelijk en heel zal zijn.

Een geluid

Een inhoudsbeschrijving, hier toch min of meer gegeven, zegt bijna niets over het bereik van dit boek, dat veel wijder is dan in een paar zinnen kan worden aangegeven. Het is geen ‘vrouwenboek’, maar het is wel een illuminatie van het menselijk bestaan vanuit een puur vrouwelijk denken en voelen. Het is archeologisch in de zin waarin alle ontwikkelingsromans archeologisch zijn, en als zodanig graaft het weliswaar naar oorsprongen, voorstadia, eerdere en andere versies van het dagelijks (vrouwen) leven, in de eigen kindertijd, in het leven van de desperate moeder, en van de mysterieuze, conscientieuze, beminde, afhakende Sylvie, en in het getrouwde en solitaire bestaan van de grootmoeder. De mannen van al die volwassen vrouwen zijn inderdaad stilletjes of met geweld verdwenen. Van de grootvader, het oog in het meer, de verzamelaar van wilde bloemen, de bouwer van het huis waarin al deze vrouwen hebben gewoond, is alleen het huis over, gedroogde bloemen in een woordenboek, de legende van zijn dood, en ontraceerbaar erfelijk materiaal. Toch draait het boek op een wonderlijk subtiele manier ook om hem, de verborgen voorvader onder de oppervlakte van het ijzige meer, zoals al het ‘huishouden’ om vaders en kinderen draait. Ruth, die met Sylvie is gaan zwerven, kan zich zelf niet in een getrouwd, gesettled leven voorstellen, hoogstens een leven als een verrukte tedere geestverschijning die door een raam naar binnen komt kijken naar de babies op Lucille's schoot. Deze Ruth is al schrijvend bezig met een huishouden dat draait om de levenden en de doden die met liefdevolle aandacht moeten worden gevolgd, ‘verzorgd’ in de zin waarin trouwe Romeinen hun voorvaderen verzorgden, in de hoop op een miraculeuze goede afloop: ‘We herinneren ons zo weinig van een mens - een anekdote, een gesprek aan tafel. Maar iedere herinnering wordt om en om gedraaid, ieder woord, hoe toevallig ook, in het hart geschreven in de hoop dat het geheugen zich zal vervullen, en vlees zal worden, en dat de zwervers een weg naar huis zullen vinden, en zij die omgekomen zijn, wier gemis wij altijd voelen, tenslotte de kamer zullen binnenkomen en ons haar zullen strelen met hun dromerige, gewoonlijke tederheid, omdat ze ons niet met opzet zo lang hebben laten wachten.’

Het lezen van Housekeeping was voor mij het soort lezen dat ik me van vroeger herinner - de wereld buiten het boek hield op te bestaan, en later werd alles gekleurd door de wereld van het boek. Het kan alleen langzaam en aandachtig en nauwkeurig gelezen worden; de taal is kristalachtig helder, en wat wordt gezegd geeft zo veel te denken, dat het jammer zou zijn er iets van te missen. Zo beschrijft Marilynne Robinson bij voorbeeld de vlucht van Ruth en haar tante Sylvie over de gevaarlijke spoorbrug - een tocht waarbij iets gebeurde waarna niets hetzelfde kon blijven: ‘Was het alleen dat de wind plotseling opstak, zodat we ineenkrompen en er tegenin moesten leunen als blinde vrouwen die tastend hun weg zoeken langs een muur?, of hoorden we echt een geluid dat te sterk was om gehoord te worden, een woord dat zo waar was dat we het niet konden verstaan, en het alleen maar door onze zenuwen voelden stromen zoals duisternis of water?’